Ο πόλεμος του ΄40 στα Εικαστικά και την Σκιτσογραφία

Αλέξανδρος Αλεξανδράκης, "Έρποντας".
Λάδι σε μουσαμά 0,50 Χ 1,10, 1967-68.


Την Κυριακή 26 Οκτωβρίου 1997 το ένθετο "Επτά Ημέρες" της εφημερίδας Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ είχε θέμα: Εικαστικά και Έπος του ΄40. Μπορείτε να κάνετε λήψη του ενδιαφέροντος αυτού αφιερωματικού τεύχους πατώντας εδώ.

Πίνακες του Αλέξανδρου Αλεξανδράκη για τον πόλεμο του ΄40 (στον οποίο μετείχε και ο ίδιος μαζί με τα πέντε αδέρφια του!) θα βρείτε πατώντας εδώ. Σωστά και δίκαια έχει χαρακτηριστεί/αναγνωριστεί ως ο ζωγράφος (αλλά και χρονικογράφος) αυτού του πολέμου.

Θ. Μαλκίδης: Κεμαλισμός και Ναζισμός. Ομοιότητες και συνέχεια

Κεμαλισμός και Ναζισμός. Ομοιότητες και συνέχεια

Θεοφάνης Μαλκίδης

Δρ Κοινωνικών Επιστημών

Με την εξέλιξη και την υλοποίηση του κινήματος των Νεότουρκων εμφανίσθηκε και εδραιώθηκε η εθνικιστική ιδεολογία και με την κα-τάκτηση της εξουσίας το 1908,εκδηλώθηκε η θέληση να εξαφανιστούν οι μη μουσουλμανικοί πληθυσμοί,θέληση η οποία υλοποιήθηκε πριν και κατά τη διάρκεια του Α' Παγκοσμίου Πολέμου.Οι 'Έλληνες,μαζί με τους Αρμένιους,τους Ασσύριους και άλλους λαούς ήταν οι κεντρικοί στόχοι.Το σύνθημα των Νεότουρκων ότι στο Οθωμανικό κράτος πρέ-πει να υπάρχουν μόνο Οθωμανοί-μουσουλμάνοι και κατ' επέκταση μόνο Τούρκοι,στην Κεμαλική ιδεολογία το σύνθημα αυτό γίνεται «ένα κράτος,ένα έθνος,μία γλώσ-σα».O Κεμαλισμός αποτελεί τη συνέχεια και εξέλιξη του κινήματος των Νεότουρκων¹,ο Κεμαλι-σμός στη συνέχεια αποτέλεσε το πρότυπο του Χίτλερ και των Ναζί.

O Κεμαλισμός είναι ένα «ιδεολογικό φαινόμενο» που η γέννησή του ξεκινά από την περίοδο κατάρ-ρευσης του Οθωμανικού κράτους και της εμφάνισης της εθνικιστικής και ρατσιστικής κίνησης της «Ένωσις και Πρόοδος» των «Νεότουρκων» στην οποία ενώ ο Κεμάλ κράτησε πρωταγωνιστικό ρό-λο,για τους ευνόητους λόγους η τουρκική ιστοριογραφία τον κατατάσσει στους απλούς αξιωματι-κούς που όπως πολλοί άλλοι,«παραπλανήθηκε».

O 'Ερικ Τσούρχερ (Eric Zurcher) τονίζει ότι ο Μουσταφά Κεμάλ υπήρξε πιθανότατα ένα από τα έμπιστα μέλη της Επιτροπής,αν και ποτέ δεν κατέλαβε εξέχουσα θέση,γεγονός άλλωστε το οποίο παραδέχτηκε το 1923,λέγοντας ότι «όλοι υπήρξαμε μέλη της Ένωσης και Προόδου»².

Όταν οι διανοούμενοι και στρατιωτικοί είδαν μετά τον Α' Παγκόσμιο πόλεμο ότι διαλύεται η αυ-τοκρατορία στράφηκαν προς τον εθνικισμό του Κεμάλ,εθνικισμός που είχε τα χαρακτηριστικά ενός ρεαλιστικού ρατσιστικού και φασιστικού παντουρκισμού.Στην περίπτωση των Ναζί,η ηττημένη Γερ-μανία του Α' Παγκοσμίου Πολέμου έπρεπε να αναστηθεί και μόνο ένας Φύρερ,στα πρότυπα του Κεμάλ,θα μπορούσε να το κάνει πράξη.

Ο Κεμαλισμός,ως κυρίαρχη ιδεολογία,διαμορφώθηκε κατά τη διάρκεια της ελληνικής στρατιωτικής παρουσίας στη Μικρά Ασία (1919-1922)³ και της μονοκομματικής περιόδου της Τουρκίας (1923-1946) με στόχο να προσφέρει μια νέα ταυτότητα,ένα νέο αξιακό σύστημα.Στην πραγματικότητα όμως,ο εκτουρκισμός των κατοίκων της Τουρκίας,η επικράτηση της τουρκικής εθνικής ταυτότητας με βάση γλωσσικά,πολιτισμικά,εδαφικά,αλλά και φυλετικά κριτήρια,γίνεται με την απόρριψη εθνικών,γλωσ-σικών και πολιτισμικών ιδιαιτεροτήτων.Κατ΄ αντιστοιχία,το Ναζιστικό μοντέλο,αφού ακολούθησε πι-στά τα παραπάνω ρατσιστικά βήματα καθαρότητας της Γερμανίας,τα εξέλιξε με τον πιο απάν-θρωπο και βάρβαρο τρόπο.

Ο Κεμαλισμός,όπως και ο Ναζισμός,δίνει ιδιαίτερη έμφαση στο ρόλο του κράτους,το οποίο καλείται με την παρέμβασή του σε όλες τις σφαίρες της κοινωνικής ζωής,με την οικονομική ανάπτυξη,πάντα εις βάρος των «ανεπιθύμητων»,τον περιορισμό και τον έλεγχο της θρησκείας,με την επιβολή και την περιφρούρηση των μεταρρυθμίσεων,να λειτουργήσει ως μοχλός εκσυγχρονισμού,με την έννοια του εκδυτικισμού,της τουρκικής κοινωνίας.Θεματοφύλακες του Κεμαλισμού και του Ναζισμού υπήρ-ξαν,κατά κύριο λόγο,οι στρατιωτικοί,οι οποίοι έπαιξαν βασικό ρόλο στην εδραίωση του Κράτους - κόμματος και του κόμματος - Κράτους.

Ο Κεμαλισμός,και αναμφισβήτητα και ο Ναζισμός,με τους «κατώτερους λαούς»,μορφοποιήθηκε ου-σιαστικά με τις εθνοκτόνες,αντιδημοκρατικές διαδικασίες εναντίον των Ελλήνων και των υπολοί-πων λαών του κράτους.H «Νέα Τουρκία» δημιουργήθηκε από τον Κεμάλ στη βάση της εξαφάνισης κάθε ίχνους ελληνικής,αρμενικής παρουσίας στην κοινωνία,την οικονομία,τον πολιτισμό.Το παραπά-νω πρότυπο ακολουθήθηκε πιστά από τους Ναζί και από τον Χίτλερ,προσδοκώντας στη δημιουργία του αιώνιου Γ' Ράιχ.

Για τη δημιουργία του ολοκληρωτικού κράτους,όπως οι Νεότουρκοι έτσι και η Κεμαλική κυβέρνηση και βεβαίως και οι Ναζί του Χίτλερ,συνδύασαν το νόμιμο με το παράνομο,τη συγκροτημένη Εθνο-συνέλευση και τις «ειδικές» οργανώσεις.Ακολουθώντας την παράδοση της Νεοτουρκικής «Ειδικής Οργάνωσης»,η δραστηριότητα της οποίας συνίστατο στο να παρακάμπτει την επίσημη οδό για να εκτελεί τα καθήκοντα που της ανέθετε απευθείας η Νεοτουρκική ηγεσία⁴,οι Κεμαλικοί χρησιμοποίη-σαν τους τσέτες (παραστρατιωτικές ομάδες),ενώ οι Ναζί τις αναρίθμητες οργανώσεις μαζικής εξό-ντωσης.

Παρότι οι Κεμαλικοί είχαν απαρνηθεί τη βασική θεωρία των Νεότουρκων,τον παντουρανισμό,ο εθνικισμός,ο ρατσισμός και ο φασισμός ήταν η βασική τους ιδεολογία.

Όπως γράφει ο Νίκος Ψυρρούκης,«η προσεκτικότερη μελέτη του Κεμαλισμού μας πείθει ότι πρό-κειται για βαθιά αντιλαϊκή και αντιδημοκρατική θεωρία.O φιλοναζισμός,ο μεντερισμός και άλλες α-ντιδραστικές δοξασίες είναι νομοτελειακή εξέλιξη του κεμαλισμού... Ακόμα και οι κεμαλικές μεταρ-ρυθμίσεις γίνονται με διοικητικές αποφάσεις από πάνω.Περιφρονούν τις πολιτιστικές παραδόσεις του τουρκικού λαού,εκφράζουν το σύμπλεγμα κατωτερότητας των Τούρκων αστών»⁵.

H μετάβαση από ένα Οθωμανικό συγκεντρωτικό,αυταρχικό,πολυεθνικό και πολυθρησκευτικό κρά-τος σε ένα συγκεντρωτικό,αυταρχικό,εθνικιστικό,στρατικοποιημένο,φασιστικό και ρατσιστικό κρά-τος από τον Κεμάλ γίνεται με βίαιο τρόπο και χωρίς κανένα κοινωνικό έρεισμα,με αποτέλεσμα η οργάνωση της κοινωνίας κατά την Κεμαλική περίοδο να ομοιάζει τα αντιδημοκρατικά,φασιστικά και ρατσιστικά μοντέλα,με κυρίαρχο τον Ναζισμό.

O ρατσισμός και οι φυλετικές θεωρίες,που στο Ναζισμό έγιναν «επιστήμη»,εμφανίστηκαν ως όρ-γανα επιβολής στον Κεμαλισμό,ο οποίος υποστήριξε ότι οι Τούρκοι ξεκινώντας από τα βάθη της Ασίας,διέδωσαν τον πολιτισμό σε όποια χώρα και αν πήγαιναν⁶.

Στην Κεμαλική περίοδο,αφού έχει προηγηθεί η Νεοτουρκική,οι μεν Ελληνικοί και άλλοι πληθυσμοί εκδιώχθηκαν και αναγκάστηκαν να διακόψουν μια παρουσία αιώνων,οι δε μουσουλμανικοί πληθυ-σμοί και ιδιαίτερα τα λαϊκά στρώματα,αφού στην αρχή χρησιμοποιήθηκαν,στη συνέχεια αντιμετω-πίζοντας το αυταρχικό καθεστώς,δένονταν με τη Θρησκεία,η οποία έγινε συνώνυμο με την καθη-μερινότητα.O Κεμαλισμός,ο οποίος για λόγους ιστορικού πολιτικού και κοινωνικού περιεχομένου είναι όμοιος με τον ρατσισμό που αναπτύχθηκε στη Ναζιστική Γερμανία και εξελίχθηκε σε κρατικό μοντέλο στο θεσμικό μόρφωμα της νότιας Αφρικής,ξεκινούσε από την προϋπόθεση ότι η πραγμα-τοποίηση της κυριαρχίας εξαιτίας της αδύνατης οικονομικής βάσης θα ήταν δυνατή στη βάση μιας στρατιωτικής επέμβασης.Έτσι,η Κεμαλική αστική τάξη στο οικονομικό,πολιτιστικό και πολιτικό πε-δίο στη διάρκεια των ετών 1925-1940 εφάρμοσε το σχέδιο εγκαθίδρυσής της⁷ με τη βοήθεια του στρατού⁸.Στο Ναζιστικό περιβάλλον έγινε ακριβώς το ίδιο,με πολλαπλά βεβαίως δυσμενή απο-τελέσματα.

Σχεδόν ταυτόχρονα,ο στρατός και οι παραφυάδες του έγινε ο βασικός ρυθμιστής της εξουσίας στα ιδεώδη του Κεμαλισμού και του Ναζισμού και κατ' επέκταση του κράτους και του κόμματος,που ελέγχει και προβλέπει για τα πάντα.Το μοναδικό Κόμμα έγινε κράτος και το κράτος έγινε Κόμ-μα,ενώ ειδικά ο στρατός αποτέλεσε την ταξική έκφραση των αρχών του Κεμαλισμού και του Να-ζισμού.

O Κεμαλισμός αποτελεί συνώνυμο του Ναζισμού και συνιστά μία φασιστική,εθνικιστική και ρα-τσιστική ιδεολογία η οποία εκφρασμένη με την πιο ακραία βαρβαρότητα,στέρησε τη ζωή σε εκα-τομμύρια ανθρώπους⁹.H πρόταση του Μιχ. Χαραλαμπίδη που συνδέεται με την ανάδειξη της α-λήθειας σε ό,τι αφορά τη σχέση και τις ομοιότητες Κεμαλισμού και Ναζισμού¹⁰,είναι η ανακήρυξη της 19ης Μαΐου ως παγκόσμιας και Ευρωπαϊκής ημέρας μνήμης των θυμάτων του Κεμαλισμού,κατ' αντιστοιχία της διεθνούς ημέρας μνήμης του θυμάτων του Ναζισμού (27 Ιανουαρίου).Είναι μία συμβολική,αλλά και ουσιαστική,πράξη καταδίκης του φασισμού και Νίκης της Δημοκρατίας,της Ελευθερίας,του Δικαίου και της Ιστορίας,είναι η Νίκη των λαών που δολοφονήθηκαν.Είναι η Νίκη της Ζωής έναντι των ιδεολογιών του Θανάτου.

1 Μαrdin S., The Genesis οf Young Ottoman Thought, Princeton 1963.

2 Zurcher Ε., The Uniοst factor. The role οf the Committee Union and Progress in the Turkίsh Ναtiοnαi Movement (1905-1926), Lαiden, Brill 1983.

3 Ανciοglοu D., Milli kurtulus tαrihi, Ankara 1965.

4 Ουαtaert D., The Ottoman Empire, 1700-1922, Cambridge, Cambridge University Press 2000, p. 321

5 Ψυρούκης Ν., Μικρασιατική Καταστροφή, Λευκωσία, Αιγαίον 2000, σ. 289.

6 Μηεσικτσή I., Θέματα Τουρκικής Ιστορίας και το Κουρδικό πρόβλημα, Γερμανία 1986, σ. 23.

7 Τας Α., Κεμαλισμός, Ομοσπονδία Εργατικών Οργανώσεων Κουρδιστάν, Γερμανία 1986, σελ. 12.

8 Wesanen S., O δρόμος της επανάστασης του Κουρδιστάν, Αθήνα 1988, σελ. 51.

9 Μαλκίδης Θ., Κεμαλισμός και Ναζισμός, Αθήνα, Εύξεινος Λόγος 2016.

10 Χαραλαμπίδης Μ., «Ομοιότητες Κεμαλισμού - Ναζισμού» στο «Το Ποντιακό ζήτημα σήμερα», Αθήνα, Στράβων 2006, σ. 67.

Περιοδικό ΕΝΔΟΧώΡΑ, Αλεξανδρούπολη,τ. 101-2 (Δεκέμβριος 2016),σελ. 16-18.

Οι,ανωτέρω και κατωτέρω,φωτογραφίες από: 

ΚΕΜΑΛ ….Ένα χαρούμενο τρυφερό αγόρι (καλή ώρα σαν τον Μακρόν)…που προτιμούσε τους ψαράδες 

(http://www.aetos-apokalypsis.com 21/5/2017).

Διαβάστε ακόμα:

Ο τουρκαλβανός Κεμάλ Ατατούρκ και ο Ναζισμός

Αλφεσίβοια, η τραγική κόρη της αρχαίας Ψωφίδας

Henry Fuseli - Οι Ερινύες οδηγούν μακριά τον Αλκμέωνα
από το πτώμα της μητέρας του,Εριφύλης,
που αυτός έχει σκοτώσει.
1821 / Kunsthaus, Zurich, Switzerland

Αλφεσίβοια, η τραγική κόρη της αρχαίας Ψωφίδας

Κατά την Μυθολογία,η Αλφεσίβοια ήταν κό-ρη του βασιλιά της Ψωφίδος Φηγέως,που ο-νομαζόταν και Αρσινόη (Απολλόδ. 3,7,5).Την Αλφεσίβοια νυμφεύθηκε ο Αλκμέων (ή Αλκ-μαίων),όταν κατέφυγε στην Ψωφίδα μετά τον φόνο της μητέρας του Εριφύλης για να εξ-αγνιστεί στα νερά του Ερυμάνθου ποταμού α-πό την μητροκτονία του (Παυσ. 8, 24. 8).Όταν τα αδέλφια της Αλφεσίβοιας Τήμενος και Α-ξίων σκότωσαν τον Αλκμέωνα,η Αλφεσίβοια τους κατηγόρησε για την τραγική απώλεια του συζύγου της.Τότε τα αδέλφια της την έ-κλεισαν σ' ένα κιβώτιο και την πούλησαν ως δούλη στον βασιλιά της Τεγέας Αγαπήνορα,αφού τον έπεισαν ότι εκείνη είχε σκοτώσει τον Αλκμέωνα.H γεμάτη δραματικά στοιχεία ιστορία της Αλφε-σίβοιας ενέπνευσε τους Έλληνες τραγικούς ποιητές Τιμόθεο Αχαιό (Nauck, σ. 750) και Χαιρήμονα (Nauck, σ. 781, πρβλ. Αθήναιο, 12,480f) και τον Λατίνο Άκκιο (TRF,144) να γράψουν τραγωδίες με τον τίτλο Αλφεσίβοια.

O Ευριπίδης επίσης,εκθέτει την ίδια ιστορία στην τραγωδία Αλκμέων (Nauck, απ. 65 κ.εξ.).Το έτος 1929 βρέθηκε στην περιοχή της Αιξωνής,στις υπώρειες τού Υμηττού,χορηγική επιγραφή (Περιοδ. «Πολέμων» Α, 1929, σ. 161 κ.εξ. IG 1123091),η οποία αναφέρει ότι ο αναφερθείς ανωτέρω τραγικός ποιητής Τιμόθεος (περ. 453-435 π.Χ.) δίδαξε τις τραγωδίες Αλκμέων και Αλφεσίβοια,που πιθανώς ανήκαν σε κάποια τριλογία ή τετραλογία με τίτλο Αλκμεωνίς ή Αλκμεωνεία.

Με το ίδιο όνομα,σε άλλη μυθολογική εκδοχή,συναντάμε νύμφη από την Ασία,που την αγάπησε παράφορα ο Διόνυσος.Επειδή όμως,δεν κατόρθωσε να την πείσει να δεχθεί τον έρωτά του ούτε με δώρα ούτε με παρακάλια,μεταμορφώθηκε σε τίγρη και τρομάζοντάς την επωφελήθηκε και την άρπαξε.Όταν την μετέφερε,πέρασε από ένα ποτάμι της Αρμενίας,όπου η Αλφεσίβοια γέννησε α-γόρι,τον Μήδο (Πλούτ. Περί ποταμών,24).Αργότερα ο Μήδος,σε ανάμνηση του γεγονότος,έδωσε στον ποταμό την ονομασία Τίγρις.

Σ΄ αυτήν την δεύτερη δραματική πλοκή (που δεν μας ενδιαφέρει εδώ) παρατηρούμε μέσα απ΄ τις παρα-ιστορικές καταγραφές της μυθολογίας την δυναμική εξακτίνωση του Ελληνισμού ανατο-λικά,κάτι που καλό θα ήταν να λάβουν υπ΄ όψιν τους οι οπαδοί του οριενταλισμού.

Η αρχαία Ψωφίς ήταν πόλη στην ΒΔ. Αρκαδία,κοντά στο σημερινό χωριό Τριπόταμα της επαρχίας Καλαβρύτων,του νομού Αχαΐας.Η Ψωφίς ήταν κτισμένη στην συμβολή τριών ποταμών,οι οποίοι την περιέβαλλαν από δυτικά,νότια και ανατολικά,σε θέση οχυρή και επίκαιρη,επάνω στον δρόμο από την βόρεια Αρκαδία προς την ορεινή Ηλεία.

Η θέση της Ψωφίδος

Ιδρύθηκε από Πελασγούς (το όνομα Πελασγός δεν α-ποτελεί εθνώνυμο,αλλά επίθετο εκ του ρήματος πελάζω που σήμαινε ταξιδευτής,μετακινούμενος,διαβατάρης και χαρακτήριζε τους πανάρχαιους πλάνητες Έλληνες) και ήταν από τις σημαντικότερες πόλεις-κράτη της αρχαίας Αρκαδίας.Ιδρυτής και οικιστής της πόλης ήταν ο Ερύ-μανθος,γιος του Αρίστα,απόγονος του Πελασγού και του Αρκάδα.Αργότερα έρχονται οι Αχαιοί με πρώτο βα-σιλιά τον Φηγέα,γιο του Αλφειού και αδελφό του Φο-ρωνέα,βασιλιά του Άργους.Γαμβρός του ήταν ο Αγα-πήνορας,αρχηγός των Αρκάδων στον Τρωικό πόλεμο.Ο Φηγέας αλλάζει το όνομα της πόλης σε Φηγία και επί εποχής του η πόλη γνώρισε την μεγαλύτερη ακμή της.

Ιστορικό διάγραμμα. Δεν υπάρχουν στοιχεία για την προϊστορία της Ψωφίδος,όμως οι ενδείξεις συνηγορούν ότι είχε κατοικηθεί ήδη από τα νεολιθικά χρόνια.Άλλωστε η Ψωφίς κατέχει σημαίνουσα θέση στον μυθολογικό κύκλο των Αρκάδων,ενώ αναφέρεται ως μία από τις κύριες πόλεις του έ-θνους των Αζάνων (Πολυβ. 4. 70, 3).Υποθέτουμε επίσης,ότι κατά τα αρχαϊκά και κλασικά χρόνια γνώρισε την μεγαλύτερη ακμή της,και υπήρξε ρυθμιστής στα πράγματα της βόρειας Αρκαδίας.Κατά τον Συμμαχικό Πόλεμο (220-217 π.Χ.) η Ψωφίς πήρε το μέρος των Αιτωλών και των Ηλείων κατά των Αχαιών˙ τον χειμώνα του 219 (αλλού αναφέρεται το 217 π.Χ.) την κατέλαβε με έφοδο ο Φί-λιππος Ε΄ της Μακεδονίας,αφαίρεσε την ανεξαρτησία της και την παρέδωσε στην Αχαϊκή Συ-μπολιτεία.Το γεγονός έδωσε αφορμή στον Πολύβιο να περιγράψει την Ψωφίδα διασώζοντας πο-λύτιμες πληροφορίες (4, 70-72).Αργότερα καταλήφθηκε από τους Ρωμαίους και της παρασχέθηκε ημιαυτονομία και το δικαίωμα κοπής νομισμάτων˙  ακολούθησε κι αυτή την μοίρα των υπόλοιπων πόλεων,παρακμάζοντας και επιβιώνοντας ως μικρό επαρχιακό κέντρο.Καταστράφηκε από τον Α-λάριχο το 398 μ.Χ. και εγκαταλείφθηκε.

 Η Ψωφίδα έκοβε και δικά της νομίσματα,χάλκινα και αργυρά.Στη μία όψη έφεραν τα αρχικά της πόλης και ένα βελανίδι,στην άλλη όψη είχαν τον Ερύμανθο,οικιστή της πόλης ή την θεά Άρτε-μη.Στην Ψωφίδα υπήρχε θέατρο,ναοί της Ερυκίνης Αφροδίτης και του Ερύμανθου,ο τάφος του Αλκμέωνα και πολλά δημόσια κτήρια.

Η Ψωφίδα δεν αναφέρεται στην Ιλιάδα,αλλά συμμετέσχε στους Μεσσηνιακούς πολέμους και τον Πελοποννησιακό πόλεμο.Διατηρούσε συμμαχία με τις γειτονικές πόλεις-κράτη,τον Κλείτωρα και τη Θέλπουσα,αλλά είχε καλές σχέσεις τόσο με τις Αρκαδικές,όσο και με τις Ηλειακές πολεις-κράτη που συνόρευε.Ήταν μέλος της Αχαϊκής Συμπολιτείας.

Από το τείχος της αρχαίας Ψωφίδας

Αρχαιολογικά δεδομένα.Αρχικά,δεν είχαν γίνει ανασκα-φές στην Ψωφίδα,για να γνωρίζουμε επακριβώς την μνημειακή τοπογραφία της πόλης ή να μπορούσαμε να ταυτίσουμε τα όσα αναφέρει ο περιηγητής Παυσανί-ας.Σήμερα όμως,η αρχαία Ψωφίδα έχει ανασκαφεί σε μεγάλο μέρος της,έχουν βρεθεί τα τείχη της πόλης (την περιέβαλε ισχυρό τείχος,ενώ οχυρωμένος ήταν και ο προς Βορράν υψηλός λόφος,που αποτελούσε την ακρό-πολή της˙ τα τείχη διατηρούνται σε αρκετά σημεία,ιδίως στα Δ-ΒΔ. και σε ύψος 4 με 5 μέτρα),λείψανα μεγαλοπρεπών κτηρίων,κίονες,εμφανή κατάλοιπα μεγάλου θεάτρου στο δυτικό άκρο της πόλης,αγάλματα και πολλές επιγραφές.

Από τα ιερά που μνημονεύει ο Παυσανίας (8, 24, 1-14),το περίφημο ιερό της Αφροδίτης Ερυκίνης τοποθετείται στην ίδια θέση με το Μοναστήρι των Τριποτάμων.

Ο αρχαιολογικός χώρος βρίσκεται δίπλα στο χωριό Τριπόταμα,στα σύνορα των νομών Αχαΐας, Ηλείας και Αρκαδίας.Απέχει 90 χιλιόμετρα από την Πάτρα,70 από την Τρίπολη και 50 από τα Κα-λάβρυτα.

Το τοπωνύμιο Ψωφίς διατηρείται ως σήμερα στην περιοχή.Έτσι ονομάζεται οικισμός,έδρα της πα-λιάς ομώνυμης κοινότητας,της επαρχίας Καλαβρύτων,του νομού Αχαΐας.Κάτοικοι 38 (1981),36 (1991), 32 (2011).Βρίσκεται 95 χιλιόμετρα νοτιοανατολικό της Πάτρας,στην κοιλάδα του ποταμού Ερύμαν-θου,σε υψόμετρο 600.Είναι κτισμένος στην θέση της αρχαίας ομώνυμης πόλης,από την οποία σώ-ζονται,όπως είπαμε,ερείπια πελασγικών τειχών και πύργων.Ως το 1928 ο οικισμός ονομαζόταν Χόζοβα,οπόταν μετονομάστηκε σε Ψωφίς με το ΦΕΚ 156Α της 08/08/1928.

Η θέση του σημερινού Δήμου Αροανίας
στον ν. Αχαΐας

Ακόμα υπάρχει η Άνω Ψωφίς,οικισμός της προαναφερθείσας κοινότητας Ψωφίδος.Κάτοικοι 21 (1981),30 (1991).Βρίσκεται και αυ-τός στα όρια με τον νομό Ηλείας,σε υψόμετρο 570.Με το ΦΕΚ 244Α της 04/12/1997 η κοινότητα Ψωφίδας καταργείται,δημιουρ-γείται ο (Καλλικρατικός από το 2011) δήμος Αροανίας,στον ο-ποίο υπάγονται όλοι οι κοντινοί οικισμοί και η Ψωφίδα ορίζεται έδρα του Δήμου.Η ύπαρξη σ΄ αυτήν την περιοχή οικισμού με το όνομα Λόπεσι (Λιόπεσι;) μας βεβαιώνει την εκεί παρουσία και εγκατάσταση αρβανιτοφώνων Ελλήνων απ΄ την Βόρεια Ήπειρο. (Δείτε όλες τις Διοικητικές μεταβολές της Κοινότητας Ψωφίδος Αχαΐας πατώντας εδώ)

Αξίζει να αναφέρουμε και κάτι ιδιαίτερο: στην Ζάκυνθο υπήρχε πρώην δήμος Ψωφίδος με έδρα το χωριό Βανάτο.Κατά την Μυθολογία,ο Ζάκυνθος,οικιστής της Ζακύνθου,καταγόταν από την Ψω-φίδα ! (Ομοίως και ο Δάρδανος,οικιστής της Δαρδάνου στη Μικρά Ασία,καταγόταν από την Ψω-φίδα.Κατά την ταπεινή άποψή μου,η Πελοπόννησος υπήρξε σημαντικότατο [κυρίαρχο;] κέντρο/εστία εξάπλωσης των Ελλήνων,ισχυρότερο ίσως της Ηπείρου)

Ετυμολογία

Αλφεσίβοια: αλφός + βους

Το επίθετο αλφός δηλώνει τον υπόλευκο,τον έχοντα λευκές κηλίδες ή το χρώμα των λεπρών.Η ρίζα αλ- (al-),με την ίδια σημασία,απαντάται και σε άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες.Για μας,τους φιλολόγους που απορρίπτουμε την ινδοευρωπαϊκή κατασκευή,αποτελεί ακόμα μία απόδειξη της γλωσσικής/πολιτιστικής εξάπλωσης των εξερευνητών αποικιστών Ελλήνων.

Η ρίζα αλ-  ακολουθούμενη απ΄ τα χειλικά σύμφωνα (π, β, φ) δίνει μια νέα σειρά δευτερογενών θεμάτων (αλπ-, αλβ-, αλφ-) που ορίζουν έννοιες του λευκού.Έτσι: Άλπεις (=Λευκά Όρη),Αλπι-νισμός (η ασθένεια Λευκοπάθεια ή Λεύκη),Αλβιών (η χώρα που καλύπτεται από αφρούς άγριων κυμάτων),Άλβανον ή Άλβανος (=Ασπροβούνι),Αλφειός (=Ασπροπόταμος),Αλφιτώ (γυναικείο ξωτι-κό της αρχαιότητας με αποκρουστικό λευκό πρόσωπο) κ.ά.

Στην περίπτωση της Αλφεσίβοιας δεν υφίσταται μεταφορική χρήση της έννοιας του λευκού (ά-σπιλη,αθώα,παρθένα κ.λπ.).Μην ξεχνάμε ότι το γυναικείο όνομα Λευκή (και Λευκοθέα) διατηρείται ως σήμερα,αν και όχι σύνηθες.Στην Ελληνική παράδοση και πραγματικότητα οι εύληπτες όμορφες αποχρώσεις δίνονταν ως βαπτιστικά γυναικών (Ξανθή,Χρυσή,Κανέλα,Αυγή,Θαλασσινή,Ρόδη κ.ά.).

Το βους,είτε ως πρόθεμα είτε ως επίθεμα,προσέδιδε επιβολή,ηγετικότητα,υπεροχή,ανωτερότητα, αρχοντιά.Ανάλυση της γλωσσικής περίπτωσης πραγματοποίησα στην μελέτη μου Μπούας (δείτε την εδώ).

Ψωφίς

Το απόσπασμα απ΄ τα "Αττικά" του Στράβωνος.

Εκτός απ΄ την Ψωφίδα στην σύγκλιση Αχαϊας,Ηλείας,Αρ-καδίας,υπήρχε και η Ψαφίδα στην Αττική.Με την Ψαφίδα υ-πάρχει πρόβλημα,αν ήταν αυτόνομος δήμος ή (το πιθανότερο) περιοχή του δήμου Ωρωπού.Σίγουρα όμως,το Αμφιάρειον,το περίφημο Ασκληπιείο της περιοχής,βρισκόταν στην Ψαφί-δα,που,λογικά,θα ήταν ο αρχαίος Κάλαμος.Παραθέτω αρι-στερά,επιβεβαιωτικά,το σχετικό απόσπασμα απ΄ το 9ο βιβλίο (Αττικά) των ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ του Στράβωνος.

Αν και για την Ψαφίδα της Αττικής δεν έχουμε παραπέρα στοιχεία προέλευσης του ονόματός της,δεν συμβαίνει το ίδιο για την Ψωφίδα.Έτσι,στην Μυθολογία,δύο κόρες φέρονται ως ανάδοχες.Πρώτη,η Ψωφίς η θυγατέρα του Έρυκος,βασιλιά της Σικανίας,την οποία έφερε ο Ηρακλής στην Αρκαδία,αφού σκότωσε τον Ερυμάνθιο Κάπρο και ερχόμενος για τον άθλο του.Από την ένωσή τους γεννήθηκαν ο Εχέφρων και ο Πρόμαχος,οι οποίοι,όταν μεγάλωσαν,έγιναν βασιλιάδες της πόλης και  την μετονόμασαν από Φηγία σε Ψωφίδα για να τιμήσουν την μητέρα τους (Παυσ. 8.24.2.7).Δεύτερη,η ομώνυμη θυγατέρα του Ξάνθου,γιου του Ε-ρυμάνθου,η οποία,σύμφωνα με άλλη παράδοση,έδωσε το όνομά της στην εξέχουσα Πελοπον-νησιακή πόλη (Παυσ. 8.24.1).

Δεν είναι,όμως,μόνο αυτά τα γυναικεία πρόσωπα που εμπλέκονται στην ονοματοδοσία,αλλά και ένας άρρενας.Ο Ψώφις,απόγονος του Ερυμάνθου.Σύμφωνα με άλλες εκδοχές,ο Ψώφις ήταν γιος του Λυκάονος,κατά τον Στέφανο τον Βυζάντιο ή του Άρρωνος,κατά τον Παυσανία (8.24.1),ο οποίος δίνει όλη την σειρά καταγωγής ως εξής: «Ψωφίδος δε οι μεν φασίν οικιστήν γενέσθαι Ψώφιδα τον Άρρωνος του Ερυμάνθου του Αρίστα του Παρθάονος του Περιφήτου του Νυκτίμου.»

Ανάμεσα στην Ψαφίδα της Αττικής,όμως,και την Ψωφίδα στα σύνορα της Αχαΐας,υπάρχει σχέ-ση.Στην Ψαφίδα βρισκόταν το θεραπευτικό ιερό/μαντείο αφιερωμένο στον Αμφιάραο (το Αμφι-αράειον).Ο Αλκμαίων (και Αλκμέων),ήρωας της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας,ήταν γιος του μάντη Αμφιάραου και της Εριφύλης.Αποτελούσε το κεντρικό πρόσωπο δύο χαμένων επών του Θη-βαϊκού κύκλου,με τίτλο Επίγονοι και Αλκμαιωνίς.Γύρω από το πρόσωπο του Αλκμαίωνα σχε-τίζονται και άλλοι μύθοι.

Αμφιαράειον Ωρωπού

Ο Πολυνείκης προσφέρει στην Εριφύλη το περιδέραιο της Αρμονίας.Ο σύζυγός της Αμφι-άραος παρακινήθηκε από τον βασιλιά του Άργους Άδραστο να πάρει μέρος στην εκ-στρατεία κατά της Θήβας που είχε στόχο να εκδιώξει από τον θρόνο της πόλης τον Ετε-οκλή και να τον παραδώσει στον Πολυνείκη.Ο Αμφιάραος δεν δέχτηκε,γιατί ήξερε,χάρη στις μαντικές ικανότητες που κατείχε,πως όλοι οι αρχηγοί της εκστρατείας θα σκοτώνονταν. Αποφασίστηκε τότε,την τελική απόφαση να την πάρει η Εριφύλη.Αυτή όμως δωροδοκήθη-κε από τον Πολυνείκη,ο οποίος της πρόσφερε το περιδέραιο της Αρμονίας της γυναίκας του Κάδμου,και η Εριφύλη αποφάσισε να συμμετάσχει ο άντρας της στον πόλεμο.Πριν φύγει για τον πόλεμο ο Αμφιάραος ζήτησε από τον γιο του Αλκ-μαίωνα να εκδικηθεί για λογαριασμό του την Εριφύλη που τον πρόδωσε,σκοτώνοντας την μόλις ενηλικιωθεί.

Ο Αλκμαίων μόλις ενηλικιώθηκε πήρε μέρος ως αρχηγός στην εκστρατεία των Επιγόνων κατά της Θήβας.Αρχικά ήταν απρόθυμος να συμμετάσχει,αλλά οι υπόλοιποι επίγονοι έλαβαν χρησμό πως στην εκστρατεία αυτή πρέπει να ηγηθεί ο Αλκμαίων.Ο Θέρσανδρος τότε,που διεκδικούσε τον θρόνο της Θήβας,δωροδόκησε την Εριφύλη δίνοντάς της το πέπλο της Αρμονίας και αυτή έπεισε και τον γιο της να συμμετάσχει στην εκστρατεία.Οι επίγονοι κατέλαβαν την Θήβα και ο Αλκμαίων σκότωσε τον βασιλιά της πόλης,Λαοδάμαντα.Στην συνέχεια όμως,παρακινούμενος και από ένα χρησμό,αποφά-σισε να εκδικηθεί για τον πατέρα του και σκότωσε την μητέρα του,βοηθούμενος και από τον αδερφό του Αμφίλοχο.Για να εξαγνιστεί από την μητροκτονία του κατέφυγε στην Ψωφίδα ώστε να λουστεί/ πλυθεί στα νερά του Ερυμάνθου ποταμού.Εκεί γνώρισε την Αλφεσίβοια,κόρη του βασιλιά της πόλης Φηγέως,που ονομαζόταν και Αρσινόη,και την νυμφεύθηκε.

Αν παραβλέψουμε τις μυθολογικές συστροφές κι αναζητήσουμε καθαρόαιμες ετυμολογικές κα-ταβολές,αναγκαστικά θα καταλήξουμε στο ρήμα ψάω ή ψώω (ισοδύναμοι οι δύο τύποι) = τρί-βω,λειαίνω,αλέθω.Αν λάβουμε υπ΄ όψιν την ορεινή γεωγραφία και της Ψωφίδας και της Ψαφί-δας,υποχρεωτικά αποκλείουμε το τοπωνύμιο ως προσδιοριστικό αλωνισμού,ας πούμε.Γενικότερα, γεωργικών δραστηριοτήτων (απ΄ το ρ. ψώω προέρχεται το ψωμίον [ή ψώμος],όχι απ΄ την διάσταση του αλέθω όμως,αλλά του τεμαχίζω [άρτον].Ομόρριζο,αποδεικτικό της εννοιολογικής ευρύτητας του ψώω,και η ψώρα,με την σημασία της κοκκίωσης του δέρματος).

Η υπόθεση ότι μπορεί να σηματοδοτούνταν επεξεργασία πρώτων υλών,"τόπος παρασκευής άμμου",ας πούμε,ή "τόπος κατεργασίας λίθων",δεν ξέρω πόσο μπορεί να ευσταθεί.

Επειδή το όνομα αποδιδόταν και σε ανθρώπους,γυναίκες κι άντρες,όχι μόνο σε τόπους,οδηγούμαι εν τέλει στο συμπέρασμα ότι έχουμε να κάνουμε με μία μεταφορά του λειαίνω,του καθιστώ κάτι στιλπνό.

Ψωφίς και Ψώφις,έτσι,μπορεί να σήμαινε άτομο ή χώρος με λαμπρότητα,αστραφτερότητα, φωτεινότητα.

"δὲ Ψωφὶς ἔστι μὲν ὁμολογούμενον καὶ παλαιὸν Ἀρ-κάδων κτίσμα τῆς Ἀζανίδος,κεῖται δὲ τῆς μὲν συμπά-σης Πελοποννήσου κατὰ τὴν μεσόγαιον,αὐτῆς δὲ τῆς Ἀρκαδίας ἐπὶ τοῖς πρὸς δυσμὰς πέρασι,συνά-πτουσα τοῖς περὶ τὰς ἐσχατιὰς κατοικοῦσι τῶν προ-σεσπερίων Ἀχαιῶν· ἐπίκειται δ´ εὐφυῶς τῇ τῶν Ἠ-λείων χώρᾳ,μεθ´ ὧν συνέβαινε τότε πολιτεύεσθαι αὐτήν. πρὸς ἣν Φίλιππος τριταῖος ἐκ τῶν Καφυῶν διανύσας,κατεστρατοπέδευε περὶ τοὺς ἀπέναντι τῆς πόλεως ὑπερκειμένους βουνούς,ἀφ´ ὧν ἦν κατο-πτεύειν τήν τε πόλιν ὅλην ἀσφαλῶς καὶ τοὺς πέριξ αὐτῆς τόπους. συνθεωρῶν δὲ τὴν ὀχυρότητα τῆς Ψω-φῖδος ὁ βασιλεὺς ἠπορεῖτο τί χρὴ ποιεῖν. τὴν γὰρ ἀφ´ ἑσπέρας πλευρὰν αὐτῆς καταφέρεται λάβρος χει-μάρρους ποταμός,ὃς κατὰ τὸ πλεῖστον μέρος τοῦ χειμῶνος ἄβατός ἐστι,ποιεῖ δὲ καὶ τὸ παράπαν ἐχυρὰν καὶ δυσπρόσοδον τὴν πόλιν διὰ τὸ μέγεθος τοῦ κοιλώματος,ὃ κατὰ βραχὺ τῷ χρόνῳ κατείργασται φερόμενος ἐξ ὑπερδεξίων τόπων. παρὰ δὲ τὴν ἀπ´ ἠοῦς πλευρὰν ἔχει τὸν Ἐρύμανθον,μέγαν καὶ λάβρον ποταμόν, ὑπὲρ οὗ πολὺς καὶ ὑπὸ πολλῶν τεθρύληται λόγος. τοῦ δὲ χειμάρρου προσπίπτοντος πρὸς τὸν Ἐρύμανθον ὑπὸ τὸ πρὸς μεσημβρίαν μέρος τῆς πόλεως, συμβαίνει τὰς μὲν τρεῖς ἐπιφανείας αὐτῆς ὑπὸ τῶν ποταμῶν περιλαμβανομένας ἀ-σφαλίζεσθαι τὸν προειρημένον τρόπον· τῇ δὲ λοιπῇ,τῇ πρὸς ἄρκτον,βουνὸς ἐρυμνὸς ἐπίκειται τετειχισμένος,ἄκρας εὐφυοῦς καὶ πραγματικῆς λαμβάνων τάξιν. ἔχει δὲ καὶ τείχη διαφέροντα τῷ μεγέθει καὶ ταῖς κατασκευαῖς. πρὸς δὲ τούτοις βοήθειαν συνέβαινε παρὰ τῶν Ἠλείων εἰσπεπτωκέναι,καὶ τὸν Εὐριπίδαν ἐκ τῆς φυγῆς διασεσωσμένον ὑπάρχειν ἐν αὐτῇ."

Πολυβίου Ιστορίαι

Γιάννης Βασ. Πέππας, Φιλόλογος - Συγγραφέας