Κατ. Ταραμπατζή, Οι Πομάκοι της Θράκης (2001)

Μια κοινωνιογλωσσολογική προσέγγιση των Ελλήνων Πομάκων από την Κατερίνα Ταρα-μπατζή. Έρευνα που διεξήχθη στο χωριό Μύ-κη του νομού Ξάνθης από το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας το 2001.

Κατεβάστε το αρχείο πατώντας εδώ

Πατόζα στον Βαρνάβα,1955

Στην φωτογραφία εικονίζεται και ο πατέρας μου,Βασίλης Πέππας (δεύτερος από αριστερά,όρθιος), μπροστά σε μία παλαιού τύπου α-λωνιστική μηχανή,(μ)πατόζα την έλεγαν.Η χρονολογία λήψης δεν είναι καταγραμμένη στην πίσω πλευρά (όπως συνηθιζόταν) της φωτογραφίας.Αν κρίνω απ΄την πι-θανολογούμενη ηλικία του πατέρα μου [1925-2007] σε συνάρτηση με άλλες παλιές οικογενειακές φωτο-γραφίες βέβαιας χρονολόγησης,εί-ναι σίγουρα τραβηγμένη πριν τον γάμο του [1957],όταν ο πατέρας ήταν γύρω στα τριάντα [1955].Έ-χουμε,έτσι,ένα λαογραφικό κειμή-λιο απ΄ τον Βαρνάβα,χωριό του πατέρα μου,των αρχών της δεκα-ετίας του 1950! Αγνοώ τους υπό-λοιπους εικονιζόμενους,ενδέχεται να μην ήσαν όλοι Βαρναβιώτες, αλλά και άτομα απ΄ το προσωπικό της πατόζας.

Θυμάμαι,εκεί γύρω στο 1970,την θηριώδη πατόζα του (Βαρναβιώτη) Σταμάτη Κόλλια. Στο πλάι της γραφόταν με πελώρια γράμματα η φίρμα/μάρκα της: ΤΙΤΑΝ και ήταν αυτοκινούμενη,δηλαδή διέ-θετε ενσωματωμένη την μηχανή που της έδινε κίνηση.Εκτός απ΄ τα Αλώνια των Αλεξαίων (υ-πάρχουν και σήμερα,για πολλά χρόνια,ως το 1975,λειτούργησαν και ως γήπεδο του χωριού),χρη-σιμοποιήθηκαν,απ΄ όσο θυμάμαι,και δύο άλλα ισώματα ως αλώνια: ένα προς τα Μποζίκια και άλλο,το μικρό άπλωμα στην πρώτη στροφή του δρόμου προς την παραλία,περίπου 100 μέτρα πίσω απ΄την Εκκλησία του χωριού.Έχω γράψει αλλού,πώς το κοπιώδες αλώνισμα των σπαρτών (που μπορεί να διαρκούσε έως και μία βδομάδα) σηματοδοτούσε ένα κορυφαίο γεγονός της οικονομικής δραστηριότητας του χωριού,αλλά και αποτελούσε σημαντική εστία της κοινωνικής ζωής του: στο περιθώριο του αλωνίσματος οι οικογένειες συναντιόντουσαν,συνέτρωγαν,κανόνιζαν κολιγιές,ανέ-πτυσσαν συμπορεύσεις.

Δεν ήταν μόνο ο αιφνίδιος και πρόωρος θάνατος του Στ. Κόλλια [γύρω στο 1985] που επέφερε το τέλος της πατόζας του.Κυρίως ήταν η άρδην μεταβολή των παραγωγικών συνθηκών της κοινότη-τας σε μικρό χρόνο.Ο Βαρνάβας,μέσα σε μια δεκαετία απ΄ την μεταπολίτευση,μετατράπηκε από αγροτοκτηνοτροφική μονάδα σε κυψέλη εργατικού δυναμικού.Είχε ξεκινήσει η αστικοποίησή του.

Η αλωνιστική του Στ. Κόλλια πρέπει να ξεκίνησε περί τα μέσα της δεκαετίας του 1960.Πριν από αυτήν ερχόταν στο χωριό η πατόζα του Σύρμα.Το επώνυμο Σύρμας συναντιέται στη Δυτ. Αττική και στα Δερβενοχώρια νομίζω,κυρίως στα Άνω Λιόσια.Στη Δυτ. Αττική υπήρξε εξ αρχής και ευρέως χρήση της πατόζας,όπως μας πληροφορεί ο Ασπροπυργιώτης ερευνητής Δημ. Καλλιέρης.Άρα,η πατόζα που φαίνεται στη φωτογραφία με τον πατέρα μου ήταν αυτή του  Σύρμα.Ενδέχεται,σύμ-φωνα με όσα είχα ακούσει,κατά/μετά τον πόλεμο και πριν την πατόζα του Σύρμα,να ερχόταν στον Βαρνάβα κι άλλη μία πατόζα.Αυτό όμως,το θεωρώ ελεγχόμενο.

Η πατόζα ήταν μια μεγάλη μηχανή,τοποθετημένη πάνω σε 4 ρόδες και δούλευε,για ένα μεσοδιά-στημα,με τη βοήθεια ενός τρακτέρ! Η πατόζα του Στ. Κόλλια,όπως είπα,ήταν αυτοκινούμενη.Αλλά και οι πρώτες (περιορισμένων δυνατοτήτων) πατόζες ήσαν αυτοκινούμενες.Την κίνηση σε αυτές την έδινε η κυλινδρομηχανή,ένα τμήμα του όλου αλωνιστικού συγκροτήματος που το έλεγαν έτσι, επειδή έμοιαζε με τον κύλινδρο των έργων οδοποιίας. 

Ένας μακρύς ιμάντας (λουρί) μετέφερε την κίνηση από τη μηχανή (ή του τρακτέρ) στους άξονες της πατόζας.Με ένα συνδυασμό άλλων τροχών που κι αυτοί συνδέονταν με άλλους ιμάντες,κινού-νταν μεταδίδοντας την κίνηση σε όλο το μηχανισμό της πατόζας.
Χρειαζόταν ένα πλήθος από εργάτες.Δύο έβαζαν τα δεμάτια σε μια κυλιόμενη σκάλα,που τα ανέ-βαζε επάνω στην πατόζα.Επάνω 3 εργάτες έλυναν τα δεμάτια και τα έριχναν στο μηχανισμό της πατόζας που τα έτριβε και ξεχώριζε τον καρπό από τα άχυρα.Ο καρπός περνούσε μέσα από κό-σκινα με τρύπες σε διάφορα μεγέθη και μεταφερόταν σε μια χοάνη,όπου άλλοι εργάτες γέμιζαν τα σακιά και τα έδεναν.

Η (μ)πατόζα (το πιθανότερο να είναι γαλλική λέξη,αλωνίζω=battre και ο αλωνισμός=aire de battage) ήταν το πρώτο,το μεγαλύτερο σε όγκο και ύψος μέρος της αλωνιστικής και το σημαντικότερο.

Στη φωτογραφία αλωνίσματος από το Μάζι (Πολυδένδρι) Αττικής,χωριό διπλανό στον Βαρνάβα,τραβηγμένη γύρω στο 1945,υπάρχει άλλη πατόζα απ΄ αυτή που φαίνεται στη φωτογραφία με τον πατέρα μου.Οι πατόζες αυτές,όταν έρχονταν,κάλυπταν με τη σειρά όλα τα χωριά της περιοχής.Θυμάμαι ότι και η πατόζα του Στ. Κόλ-λια αυτό έκανε.Ο συνολικός χρόνος αλωνίσματος στα χωριά της περιοχής διαρκούσε κάμποσες εβδομάδες.Λο-γικά λοιπόν,αυτή η πατόζα στο Μάζι το 1945 θα είχε έρθει και στον Βαρνάβα.Έτσι,φαίνεται να ευσταθεί η πληροφορία ότι πριν την πατόζα του Σύρμα ερχόταν στον Βαρνάβα μία άλλη.

Πριν έρθουν οι πατόζες στα χωριά μας,βήμα εξέλιξης και οικονομικής αλλαγής,το αλώνισμα γινόταν με τον γνωστό παραδοσιακό τρόπο,με ζώο ή ζώα.Γι΄ αυτό αξίζει να αφιερώσουμε άλλη,ειδική,εργασία.Τα αλώνια στον Βαρνάβα (κατά σύμπτωση σώζεται το βασικό) ήσαν χωμάτινα,άρα,η τελική συλλογή του καρπού δύσκο-λη.Σε μια μικρή λαογραφική έρευνά μου το 1998 στο Γραμματικό,χωριό δίπλα στον Βαρνάβα,έξι χλμ. ανατο-λικά του,εντόπισα τρία πέτρινα αλώνια [πετράλωνα] (δες επόμενες φωτογραφίες),δυστυχώς παραμελημένα, 

αναξιοποίητα,απροστάτευτα,αφημένα να ρημάζουν.Γιατί οι Γραμματικιώτες διέθεταν πετράλωνα,ενώ οι Βαρναβιώτες όχι,είναι ένα ερώτημα.Η μόνη εξήγηση που μπορώ να δώσω είναι ότι οι πρώτοι γειτνίαζαν και σχετιζόντουσαν μ΄ ένα σημαντικό κεφαλοχώρι,τον Μαραθώνα,ενώ οι δεύτεροι ήσαν,γεωγραφικά και όχι μόνο,απομονωμένοι.

Δείτε ακόμα: Θερισμός κι αλώνισμα στα παλιότερα χρόνια

Γιάννης Βασ. Πέππας, Φιλόλογος - Συγγραφέας