Χαρβάτι (και άλλα τοπωνύμια)

Όπως είναι γνωστό,οι φάρες έδιναν το όνομα στους οικισμούς που δημιουργούσαν.Έτσι η φάρα των Σπάτα συγκρότησε τα Σπάτα,των Λιόσα τα Λιόσια (Άνω και Νέα),οι Μαλακασαίοι τα: Μαλακάσα,Μαλακάσι κ.λπ. Προφανώς το επώνυμο Σπάτα προέρχεται από το ουσιαστικό σεπάτα που σημαίνει τσεκούρι.Και στο Γραμ-ματικό υπάρχει και σήμερα το παρατσούκλι Ζαπάτας που μάλλον έχει την ίδια καταγωγή.Το επώνυμο Λιό-σα πηγάζει από το χαϊδευτικό Λιότσα,που φώναζαν τη Μαρία. 

Ένα άλλο τοπωνύμιο που συναντάμε συχνά στους αρβανίτες είναι το Μάζι (ή  Μαζέικα). Μάζης επίσης,είναι ένα σύνηθες επώνυμο αρβανιτών.Καταλαβαίνουμε ότι οικογένειες από Μάζηδες έδιναν το όνομά τους στο μέρος που κατοικούσαν,αλλά είναι πολύ πιθανό να συνέβη και το αντίστροφο.Μάζι στ' αρβανίτικα σημαίνει ύψωμα,λόφος,λοφίσκος.Κατά μια άλλη εκδοχή σημαίνει πομπή ζώων,όπου μαζανιάτ είναι ο αρχηγός της πομπής,ο μπροστάρης.Και οι δυο περιπτώσεις έχουν ένα κοινό παρονομαστή:Ο λόφος είναι ένα σώμα γης,μια μάζα και η ζωοπομπή είναι ένα σύνολο όντων,μία έμψυχη μάζα.Το αρβανίτικο μάζι δηλαδή,δεν είναι παρά το ελληνικό μάζα. 

Ας δούμε τώρα έναν άλλο παραγωγικό σχηματισμό τοπωνυμίων.Όταν έφυγαν κάποιοι αρβανίτες από τα Λιόσια και εγκαταστάθηκαν δίπλα στα Κιούρκα (εκεί που σήμερα είναι ο σταθμός του τρένου) ονόμασαν το νέο αυτό μικρό οικισμό τους Λιοσάτι,δηλαδή μικρά Λιόσια.Ακριβώς το ίδιο συνέβη και με το Μπούγα,ένα χωριουδάκι που υπάρχει και σήμερα δίπλα στον Αυλώνα.Έχει μετονομασθεί πλέον σε Ασπροχώρι.Το Μπούγα πρέπει να πήρε το όνομά του από κάποιον αρβανίτη Μπούα, συνηθισμένο επώνυμο παλιών Αρβανιτών.Πάνω από ένα αιώνα πριν έφυγαν κάποιοι Μπουγατιώτες και έφτιαξαν το μικρό Μπούγα,το Μπουγιάτι δηλαδή, εκεί που είναι η σημερινή Άνοιξη.Γι' αυτό και οι ντόπιοι Ανοιξιώτες έχουν αρβανίτικα επώνυμα (Λιάκου-ρης,Ντόφης κ.ά).Όταν ήρθαν οι πρόσφυγες το 1922,εγκαταστάθηκαν στις άδειες εκτάσεις δίπλα στο Μπουγιά-τι και το χωριό τους ονομάστηκε Νέο Μπουγιάτι,ο σημερινός Άγιος Στέφανος. 

Ανάλογη περίπτωση έχουμε και με μετακινηθέντες αρβανίτες από τα Βίλλια,που ήρθαν δίπλα στο Καπανδρίτι και έφτιαξαν το Βιλλιότι,τα μικρά Βίλλια δηλαδή (σημερινό Μικροχώρι). Το Βιλλιότι λέγεται και Βιλιατζί-κι από την αρβανίτικη λέξη τσικ που σημαίνει λίγο.Νιέ τσικ,σημαίνει,για να είμαστε ακριβείς,λίγο.Στην κυριολεξία νιέ τσικ σημαίνει: ένα τμήμα.Η λέξη τσικ είναι λατινικό δάνειο (centum=εκατό) που έφτασε να σημαίνει (κλασματικό) εκατοστό, υποσύνολο,υποπολλαπλάσιο δηλαδή.Έτσι, Βιλιατζίκι σημαίνει τμήμα από τα Βίλλια.Ένα γνωστό σχετικό αρβανίτικο επώνυμο είναι το Βιλλιανιώτης που το συναντάμε και ως Βιλτανιώ-της ή Βελτανιώτης.Το ίδιο και με το Σπατατζίκι (μετονομασθέν σε Πευκόφυτο),ο οικισμός έξω απ' τον Άγιο Στέφανο.Κάποιοι Σπαταναίοι αρβανίτες μετακινήθηκαν δηλαδή και έφτιαξαν τα μικρά Σπάτα,το Σπατα-τζίκι.Αξίζει να σταθώ,μια που τα λέμε όλα αυτά,και στο Μπάφι,το σημερινό Κρυονέρι.Υπάρχει στα αρβανίτικα το επίθετο Μπουφουλάτ που σημαίνει ροδοκόκκινος,αλλά και εύρωστος.Ξέρουμε ότι υπάρχει και το αρβα-νίτικο επίθετο Μπούφης.Δεν γνωρίζω αν το αρβανίτικο Μπάφι ονομάστηκε έτσι (εκ παραφθοράς) από κάποιον Μπούφη ή το σόι του που εποίκησαν εκεί ή επειδή τα χώματα ήταν καρπερά και γόνιμα, μπουφου-λάτα δηλαδή.

Ας πάμε τώρα και στο Χαρβάτι.Εδώ έχουν ακουστεί διάφορες ανοησίες ότι το όνομα προέρχεται από τα Κροατικά! Hrvatska στα Κροατικά (sic) λέγεται η Κροατία, Hrvatski η Κροατική γλώσσα και Hrvati ο Κροάτης.Πιάστηκαν απ΄ αυτά οι φαντασιόπληκτοι γλωσσολόγοι,που αναζητούν παντού εξηγήσεις κι ερμηνείες,αλλά ποτέ στην ελληνική γλώσσα,και πιθανολόγησαν Τούρκο πασά στην περιοχή,Κροατικής καταγωγής! Άλλοι,πιο προσγειωμένοι,σκέφτηκαν να τον πουν Τούρκο,ο Χαρβάτ πασάς! Δεν έλειψαν, φυσικά,οι εφευρέτες μειονοτήτων.Γι΄ αυτούς,οι Χαρβατιώτες,είναι σλαβικά κατάλοιπα... 

Το τοπωνύμιο είναι σίγουρα αρβανίτικο,επειδή οι πρώτοι κάτοικοι του Χαρβατιού (σημερινή Παλλήνη) ήταν αρβανίτες.Το συναντάμε επίσης και έξω (3 χλμ. ανατολικά) από το Λουτράκι (ως οικισμό και ρέμα) και στις Μυκήνες (η παλιά ονομασία του ομώνυμου χωριού),περιοχές επίσης με Αρβανίτες. Απαντάται και ως βουνό κοντά στον Στράτο της Αιτωλοακαρνανίας,περιοχή απ΄ τις πρώτες που μετακινήθηκαν Αρβανίτες και που σήμερα ακμάζουν Αρβανιτοβλάχοι (Παλαιομάνινα).Όμως,εδώ δεν ισχύει το υποκοριστικό,επειδή πουθενά δεν υπάρχει ή δεν αναφέρεται οικισμός ή περιοχή με το όνομα Χάρβα ή κάπως έτσι.Έχουμε όμως,άλλα ονόματα τοποθεσιών στα αρβανίτικα που τελειώνουν σε -άτι (όπως Στράτι). 

Το όνομα Χαρβάτι επομένως,έχει να κάνει με κάποιο γεωγραφικό χαρακτηρισμό,μια ξεχωριστή ιδιαιτερότητα σχετική με το έδαφος και τις καμπυλώσεις του ή ενδεχομένως με κάποια γνωρίσματα χλωρίδας.Φαντάζει δυσχερές ακριβώς να ξέρουμε, όπως και σε πολλές άλλες περιπτώσεις αρβανίτικων τοπωνυμίων.Καταλα-βαίνουμε πάνω-κάτω ότι αποτυπώνεται η φυσιογνωμία της περιοχής,αλλά δεν μπορούμε εκ πρώτης να εντοπίσουμε την ακριβή έννοια του προσδιορισμού. 

Η λέξη δεν υπάρχει στο Μεσαιωνικό Λεξικό του Κριαρά,ούτε στο Λεξικό του Μάρκου Μουσούρου (Ετυμολο-γικόν μέγα κατά αλφάβητον πάνυ ωφέλιμον,1499) που σημαίνει ότι το τοπωνύμιο προέκυψε μετά τον 16ο αι. Ξέρουμε,από διάφορες πηγές,ότι η περιοχή στα βυζαντινά χρόνια (απ΄ τον καιρό της Ρώμης ήδη) ήταν παρατημένη,χέρσα και άδεια.Έτσι τη βρήκαν οι αρβανίτες,όταν πήγαν εκεί.Και την ονόμασαν Χαρβάτι. Γιατί;

Γιατί οι αρβανίτες ήσαν Έλληνες.Όχι μόνο στη ψυχή και το αίμα,αλλά και τη γλώσσα (παράλληλα με τα αρβανίτικα).Υπήρχε τότε η (μεσαιωνικής παραγωγής) λαϊκή λέξη χάρβαλο που σήμαινε ακριβώς ρημαδιό, χάλασμα,καθετί παρατημένο ή διαλυμένο.Το χάρβαλο προέκυψε από το χάλαβρον ή (με αντιμετάθε-ση) χάραβρον εκ του μεσαιωνικού επιθέτου χαλαβρός,παράλληλης σημασίας με το χαλαρός της αρχαίας.Η λέξη είναι ζωντανή και σήμερα (ξεχαρβαλώνω).

ΤΑ ΑΡΒΑΝΙΤΙΚΑ ΕΙΝΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΑ!

(Χαραβάτι ή Χαραμπάτι στο ιδίωμα της Επαρχίας Βισαλτίας Σερρών σημαίνει κάτι το διαλυμένο,το ξερχαβαλωμένο.Το τοπωνύμιο απαντά μέσα στη Νιγρίτα αλλά και στο βουνό: «Στον Χαρβάτη».Υπάρχει ως τοπωνύμιο και σε θηλυκό γένος: Χαρβάτα,η. Ο Ν. Πασχαλούδης στο λεξικό του ιδιώματος: «Τα Τερ-πνιώτικα και τα Νιγριτινά»,Αθήνα 2000,το αναφέρει ως Χαραμπάτι= κακό χάλι: γινήκαμε χαραμπά-τι=διαλυθήκαμε, αλλά το παράγει από το τουρκικό harabat.Φυσικά η τουρκική έχει και αυτή πάρα πολλά δάνεια από άλλες γλώσσες.Και στην περιοχή Βισαλτίας σποραδικά κάποτε ομιλούνταν και τα αρβανίτικα από κάποιες οικογένειες που έρχονταν από αλλού.)

Γιάννης Βασ. Πέππας

(από το υπό έκδοση "Αρβανίτικο Λεξικό" μου)

Κατεβάστε το βιβλίο: Ορσ. & Κων. Τριανταφύλλου,Πρώτοι κάτοικοι και εξέλιξη του πληθυσμού στην Παλλήνη (Χαρβάτι)