Καπανδρίτι-Βαρνάβας-Κούντουρα

Η ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΧΩΡΙΩΝ ΤΗΣ ΒΟΡΕΙΑΣ ΑΤΤΙΚΗΣ

       1.ΒΑΡΝΑΒΑΣ

       2.ΚΑΠΑΝΔΡΙΤΙ

       Από τον Γιάννη Βασ. Πέππα, Φιλόλογο

  Ψάχνοντας την προέλευση των Πύργων του Βαρνάβα κατέληξα και στην πιθανότατη καταγωγή του ονόματος ΒΑΡΝΑΒΑΣ.Βαρνάβας λε- γόταν,λοιπόν,κάποιος Βυζαντινός χωροδεσπότης της περιοχής,αυτός που έδωσε το όνομα στο σημερινό χωριό,κτήτορας της έκτασης που ανήκει στη σημερινή κοινότητα Βαρνάβα,αν όχι ακριβώς της ίδιας, όμως πάνω–κάτω αυτής περίπου.

  Σχετικά με το βίο του δεν υπάρχουν μαρτυρίες.Υπολογίζω ότι ίσως ήταν ο κατασκευαστής και χρήστης του νεότερου απ΄ τους διασω- ζόμενους Πύργους του Βαρνάβα.Η εποχή που έζησε εντοπίζεται στη Μεσοβυζαντινή περίοδο (περίπου 900-1000 μ.Χ.).

  Για το Καπανδρίτι τα πράγματα είναι πιο σαφή.Ο Καπανδρίτης ήταν κι αυτός χωροδεσπότης της περιοχής στην ίδια πάνω-κάτω Βυζαντι- ακή περίοδο.Τέτοιος ήταν κι ο Βρανάς,εξ ου και η περιοχή Βρανάς στον Μαραθώνα.

  Ο Σ.Π. Λάμπρος στη μελέτη του “Πόθεν η τοπωνυμία Καπανδρίτη;”,Νέος Ελληνομνήμων 7 (19- 10),σσ. 89-90,αναφέρει μεταξύ άλλων:«...το όνομα του χωρίου Καπανδρίτη είναι βυζαντιακόν.Υπέ- μνησα δε τον κατά τον δωδέκατον αιώνα μνημονευόμενον μεγαλεπιφανέστατον Αλέξιον Καπαν- δρίτην...Προσέθετον δ΄ ότι πιθανώς το οικογενειακόν τούτο όνομα έφερε το αττικόν χωρίον τουλά- χιστον ήδη κατά τας αρχάς του δεκάτου τρίτου αιώνος...Τώρα δε προσθέτω και άλλον Βυζαντίνον Καπανδρίτην, ου το όνομα ευρίσκεται εν επιγραφή...,ήν είδε εν τη αυλή του παρά το φρούριον της Θεσσαλονίκης Τεκέ των Δερβισών ο Γάλλος Αββάς DUCHESNE τω 1874...Έχει δε το ενδιαφέρον ημάς μέρος της επιγραφής ώδε:

...τάφος έκρυψεν ένδον τον Καπανδρίτον γόνον μεγίστου τω κλέει Σκουταρίου.»

  Στη συνέχεια ο μελετητής αναφέρει πως η σωστή λέξη στην παραπάνω επιγραφή είναι Καπαν- δρίτου (γενική πτώση) και όχι Καπανδρίτον (αιτιατική πτώση),απ΄ όπου και προκύπτει η σωστή ονομαστική Καπανδρίτης.

  Ο ίδιος μελετητής στο Ν. Ελληνομνήμονα 10 (1913) σσ. 195-196 και στο άρθρο του “Γεώργιος Κα- πανδρίτης Σκουτάριος“ παραθέτει κι άλλες πληροφορίες γι΄ αυτό το οικογενειακό Βυζαντινό όνο- μα.Μάλιστα,ο Γ. Καπανδρίτης Σκουτάριος,στον οποίο αναφέρεται,πιστεύει ότι είναι ο ίδιος που κα- ταγράφεται στην επιγραφή της Θεσσαλονίκης.

  Συμπέρασμα:Το επώνυμο Καπανδρίτης έφερε μεγάλη οικογένεια αριστοκρατών της μεσοβυζα- ντινής περιόδου.Στην περιουσία της οικογένειας αυτής ανήκε και η περιοχή του σημερινού Καπαν- δριτίου.Η οικογένεια ήταν γαιοκτήμονες,χωροδεσπότες της περιοχής.Απ΄ αυτούς πήρε το όνομα η περιοχή κι όταν αργότερα ο οικισμός των εργατών,που δούλευαν σ΄ αυτό το φέουδο,εξελίχθηκε σε χωριό,το χωριό αυτό διατήρησε το όνομα Καπανδρίτη,δηλ. του Καπανδρίτη κι αργότερα έγινε ου- δέτερο σε ονομαστική: το Καπανδρίτι,ονομασία που ισχύει ως σήμερα.

  Να πούμε πως οι ντόπιοι Καπανδριτιώτες,αλλά και οι άλλοι κοντοχωριανοί,πίστευαν [και πι- στεύουν] ότι το όνομα του χωριού προερχόταν απ΄ το δριμύ ψύχος,που ανάγκαζε τους κατοίκους του χωριού να φοράνε και “κάπα τρίτη”,δηλ. τρεις κάπες.Απ΄ την έκφραση “κάπα τρίτη” πίστευαν ότι βγήκε το όνομα Καπανδρίτι.Βέβαια τρεις κάπες μαζί είναι αδύνατον να φορέσει κανείς,ούτε στο Καπανδρίτι κάνει δα και τόσο τσουχτερό κρύο,όπως στον Βαρνάβα,ας πούμε.Αυτά όμως,η αφελής σκέψη τα παραμέριζε.

  Εξάλλου,στη σύνταξη της Ελληνικής το επίθετο προηγείται του ουσιαστικού.Ο δόκιμος τύπος είναι “τρίτη κάπα” και όχι “κάπα τρίτη”,χώρια που οι Καπανδριτιώτες,ως Αρβανίτες,δε θα χρησιμο- ποιούσαν την Ελληνική για τοπωνυμικό προσδιορισμό,αλλά τη μητρική τους Αρβανίτικη,όπως ακριβώς έκαναν για ΟΛΕΣ ΤΙΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ τους.Στα αρβανίτικα βέβαια η έκφραση “κάπα τρίτη” αποδίδεται “κάπ ετρίτα” και στα αρβανίτικα το επίθετο ΕΠΕΤΑΙ του ουσιαστικού! Η λέξη καπ όμως δεν ήταν εύχρηστη.Χρησιμοποιούνταν οι λέξεις γκουν και σιγκούν (γούνα,σιγκούνι),οπότε το φυσι- ολογικό θα ήταν “γκούν ετρίτα” ή “σιγκούν ετρίτα”.

  Το βαρύ,χοντρό,μάλλινο πανωφόρι των τσοπάνων λεγόταν για την ακρίβεια καπότ (< ιταλ. capotta).Η λέξη κάπε,κάπα επικράτησε,όταν τα Αρβανίτικα άρχισαν να υποχωρούν.Γκουν και σι- γκούν ονομάζονταν τα αντίστοιχα,μη τσοπάνικα όμως,πανωφόρια για τις καθημερινές ή και τις επίσημες ενδύσεις.

 Αυτά όλα εν πάση περιπτώσει αποτελούν παραετυμολογίες,θα έλεγα,και η έκφραση “κάπ-ετρίτα” δε μπορεί να δικαιολογήσει την προέλευση του ονόματος Καπανδ(τ)ρίτι.

  Τέλος,με το όνομα Καπανδρίτι υπάρχει ένα μικρό χωριό στην Κεφαλλονιά (κοινότητα Ξενο- πούλου,επαρχία Κραναίας),39 χλμ. ν.α. του Αργοστολίου,αλλά και οικισμός 11 χλμ. β.δ. του Πύργου Ηλείας (κοινότητα  Αλποχωρίου,επαρχία Ηλείας).

 Το τοπωνύμιο "Κούντουρα"

 10.000 αρβανίτες που βοήθησαν τον Φράγκο δούκα Νέριο Ατσαγιόλι να καταλάβει την Αθήνα έλαβαν ως δώρο/αντάλλαγμα την περιοχή Κούντουρα,σχεδόν όλη τη δ. Αττική δηλαδή,εκτός απ΄ την περιοχή των Μεγάρων που υπήρχαν συμπαγείς ελληνόφωνοι πληθυσμοί.Εγκαταστάθηκαν ε- κεί,γύρω στο 1390,δημιούργησαν οικισμούς (ερειπιώνες παρατηρούνται και σήμερα),για να εγκα- ταλείψουν "τα παλιοκούντουρα" το 1821 ιδρύοντας τη σημερινή Μάνδρα.

Δεν θα σταθώ σε ιστορικές λεπτομέρειες.Περιορίζομαι στην εξέταση του τοπωνυμίου,για το οποίο, φαίνεται,επικρατεί ασάφεια.Το συνθετικό παλιο- το έδιναν οι αρβανίτες για να κακοχαρακτηρίσουν κάτι (π.χ.: παλιονιερί [κακός άνθρωπος,παλιάνθρωπος],παλιογκρούα [παλιογυναίκα],παλιοκα- τούντ  [κωλοχώρι] κλπ.)Το συνθετικό κακο- (Κακοσούλι,Κακοσάλεσι κ.ά.) χρησιμοποιόταν για να δηλώσει "ταλαιπωρημένο" τόπο,κυρίως απ΄ την τουρκική βαναυσότητα.Η,από τόσο παλιά,χρήση των ελληνικών λέξεων παλαιός και κακός δείχνει την εξαρχής διγλωσσία των αρβανιτών.

Έχουμε,όμως,εύγλωττη ένδειξη ότι ο όρος Κούντουρα-Παλιοκούντουρα δεν μπορεί να είναι αρβα- νίτικος,καθώς δεν θα επιλεγόταν ποτέ ατιμωτικός αυτοπροσδιορισμός.Ακόμα,υπάρχει η τούρκικη λέξη kundura που σημαίνει υπόδημα,παπούτσι.Γλωσσολογικά,αποτελεί δάνειο (μέσω Βυζαντίου) του ελληνικού κόθορνος.

Φαίνεται λοιπόν,ότι το τοπωνύμιο είναι ένα απ΄ τα πολλά γλωσσικά τουρκικά κατάλοιπα.Οι τούρκοι βέβαια,ήρθαν στην περιοχή μετά τους αρβανίτες.Έτσι,λογικά,συμπεραίνουμε ότι οι τούρκοι ονομά- τισαν αυτή την αμιγή περιοχή των αρβανιτών.Γιατί επέλεξαν αυτή τη λέξη,που σημαίνει παπού- τσια; Δύσκολο να πεις.Ίσως υποτιμητικά,όπως εμείς,όταν χλευάζουμε κάτι,το αποκαλούμε "πα- ντόφλα"...

Λίγη ιστορία για τα Κούντουρα

Της Παρασκευής Αδάμ

Τα Κούντουρα χτίστηκαν κατά τη διάρκεια του 13ου αιώνα μ.Χ. με την εγκατάσταση Αρβανιτών στην Αττική και Βοιωτία.Οι πρώτοι κάτοικοι ήταν Αρβανίτες κτηνοτρόφοι που μετακινούνταν με τα κοπάδια τους μεταξύ του οικισμού και του Θριάσιου Πεδίου.Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας ο πληθυσμός αυξήθηκε σε σημείο να εξελιχθούν τα Κούντουρα σε ένα από τα μεγαλύτερα χωριά της Αττικής.Στα τέλη του 18ου αιώνα παρουσίαζαν όψη κωμόπολης,έχοντας περισσότερα από 300 σπί- τια. 
Οι Κουντουριώτες έδωσαν το παρόν σε πολλά επαναστατικά κινήματα κατά τη διάρκεια της τουρ- κοκρατίας.Συμμετείχαν στον έκτο Βενετοτουρκικό πόλεμο,στα Ορλωφικά και στην επανάσταση του 1821,με αποτέλεσμα την καταστροφή του χωριού δύο φορές,την πρώτη το 1698 κατά τη διάρκεια του έκτου Βενετοτουρκικού πόλεμου και την δεύτερη 1826 κατά τη διάρκεια της επανάστασης του 1821. Στην επανάσταση του 1821 τα Κούντουρα ανέδειξαν τον οπλαρχηγό Νικόλαο Ρόκα ή Ζερβονικόλα που πολέμησε στην Κρήτη.
Στα Κούντουρα οφείλει και το επώνυμό της η σημαντική Υδραίικη οικογένεια Κουντουριώτη.Αρχικά η οικογένεια επώνυμο άλλαξε όταν ο Χατζη Γεώργιος Ζέρβας,παππούς του Λάζαρου και του Γεώρ- γιου Κουντουριώτη,ταξίδεψε στα Κούντουρα.Επιστρέφοντας φορούσε την παραδοσιακή στολή των Κουντουριωτών με αποτέλεσμα να του μείνει το παρατσούκλι "Κουντουριώτης",που διατηρήθηκε και στους απογόνους του.
Τα Κούντουρα άρχισαν να ερημώνουν αμέσων μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας και οι κάτοικοί τους μετακινήθηκαν σε πεδινότερες τοποθεσίες αυξάνοντας τον πληθυσμό των οικισμών του Θριά- σιου Πεδίου,Μάνδρας,Μαγούλας και Ελευσίνας καθώς και της Οινόης βορειότερα.Τις επόμενες δε- καετίες ο οικισμός εγκαταλείφθηκε εντελώς.

Αρχείο εφημερίδας "Η Φωνή των Κουντουριωτών"

Αρχείο περιοδικού "Ο Δημοφών" Μάνδρας

Η Μάχη του ελαιώνα του Κούντουρα Μεσσηνίας (1205)

Κούντουρα Αττικής

Γιάννης Β. Πέππας