Περί χρόνου

              ΠΕΡΙ  ΧΡΟΝΟΥ            

Εισαγωγικά

Μια ασύλληπτη ως προς την ουσία της οντότητα,αγέννητη,αλ-λά και αθάνατη,πού διέπει το άπαν της ανθρώπινης διανόησης και δραστηριότητας,ο χρόνος,φέρνει εν τούτοις την γέννηση και τον θάνατο κάθε άλλης ύπαρξης.Δεν είναι τυχαίος εν προ-κειμένω ο μύθος των αρχαίων Ελλήνων,σύμφωνα με τον οποίο ο Κρόνος (=χρόνος) καταπίνει τα ίδια τα παιδιά του.Σ΄ αυτή την περίπτωση όμως τι παριστάνει ο Δίας,ο οποίος την γλίτωσε επειδή η μητέρα του Ρέα έδωσε στον Κρόνο μια πέτρα αντί αυ-τού να καταπιεί; Τι είναι απρόσβλητο από τον χρόνο πλην του θείου; Απεικονίζεται δε φέρων δρεπάνι,με το οποίο θερίζει τις ζωές τερματίζοντας την ίδια την ροή του γι΄αυτές.Ακόμα και σήμερα διατηρείται ο συμβολισμός με τον δρεπανοφόρο θάνα-το.Είναι άμεσα συνυφασμένος με την εξέλιξη του μικρόκοσμου, του μεσόκοσμου,του μακρόκοσμου,του σύμπαντος.Πανδαμάτωρ,πανολετήρ,πανθεραπευτής,πανδιδάκτωρ.Ο ανθρώπινος νους αλαζονικά τον υποβάθμισε,θεωρώντας τον διά της Φυσικής ως μια απλή διάσταση ενός τε-τραδιαστάτου χωροχρονικού συνεχούς.Τον όρισε,αλλά του διαφεύγει πάντα,όχι μόνο η ουσία,αλλά ακόμα η αρχή και το τέλος αυτής της διάστασης.Τον μετρά με μια ποικιλία φαινομένων και οργάνων.Με την βοήθεια των ουράνιων κινήσεων των άστρων,ή με τα υπερσύγχρονα ατομικά ρολόγια αμμωνίας ή καισίου 133.Δεν μπο-ρεί όμως να πει τι πραγματικά είναι.Αν πράγματι υπάρχει,ή απλώς είναι μια εικονική πραγματικότητα,όπως ενδεχομένως και αυτό πού μας περιβάλλει.Πάντως συνδέεται με αλληλουχία γεγονότων,τα οποία δίνουν την αίσθηση του χρονικού διαστήματος και των αφηρημένων εννοιών του παρελθόντος,του παρόντος και του μέλ-λοντος.Έννοιες βεβαίως,μολονότι σαφείς εκ πρώτης όψεως και απόλυτα κατανοητές για την καθημερινότητα του απλού ανθρώπου,εν τούτοις καθαρά υποκειμενικές και απόλυτα συγκεχυμένες στον κόσμο της σύγχρονης Φυσικής,όταν συνδυάζεται,υποχρεωτικά άλλωστε,με την Φιλοσοφία.

  Οι αρχαίοι Έλληνες,εφευρέτες πασών των επιστημών και κυρίως της Φιλοσοφίας,δεν ήταν δυνατόν να αδια-φορήσουν για την αρχέγονη αυτή οντότητα,που όλοι την διαισθάνονται,κανείς όμως δεν μπορεί πραγματικά να την «αγγίξει».Τον συσχέτισαν με την κίνηση και τον χώρο,αφού μ’ αυτά μετρείται,αλλά παραδόξως και η κίνηση μετρείται με τον χρόνο ενθυμίζοντας κατά κάποιο τρόπο το κλασσικό ερώτημα του αυγού και της κό-τας.Ο παμμέγιστος Αριστοτέλης έλεγε: «ούκ έστιν άνευ κινήσεως και μεταβολής χρόνος.Ούτε κίνησις ούτ’ άνευ κινήσεως ο χρόνος εστί... Μόνον δε την κίνησιν τώ χρόνω μετρούμεν,αλλά και τη κινήσει τον χρόνον διά το ορίζεσθαι υπ’ αλλήλων...Ο χρόνος αριθμός εστιν κινήσεως κατά το πρότερον και ύστερον και συνεχής... Ως ενδέχεται κίνησιν είναι την αυτήν και μίαν και πάλιν και πάλιν (περιοδική δηλαδή),ούτω και χρόνον,οίον ενιαυτόν ή έαρ ή μετόπωρον».Ο χρόνος γι’ αυτόν, όπως και για τον θείο Πλάτωνα,εξελίσσεται προσανατολισμένα,ευθύγραμμα και χωρίς αναστροφή.Δεν επιδέ-χεται απόλυτη μέτρηση ενώ αυτό πού μετράμε είναι ένας εικονικός χρόνος,ο «γεννητός» χρόνος του Πλάτωνα, η εικόνα δηλαδή του ιδεατού χρόνου.

Κατά τους Στωικούς τα πάντα υπόκεινται αενάως σε κυκλι-κές κινήσεις μεταξύ γέννησης και θανάτου.Η επιστροφή στην αρ-χική θέση σήμαινε και θάνατο,αλλά και αναγέννηση,κάτι που συμφωνεί και με τις σημερινές αντιλήψεις στην επιστήμη,όπως θα δούμε στην συνέχεια.Οι Ελεάτες από την άλλη έλεγαν,ότι η κίνη-ση είναι αυταπάτη,άρα δεν υπάρχει στην πραγματικότητα,και κοντά σ’ αυτή και ο χρόνος.Κατά τον ιερό Αυγουστίνο (354-403 μ.Χ.) πριν την δημιουργία του κόσμου δεν υπήρχε η αίσθηση του χρόνου.Αυτός αποτελεί μέρος της συνολικής Δημιουργίας του θεού,για τον οποίο άλλωστε οι έννοιες παρόν/παρελθόν/μέλλον δεν έχουν νόημα μέσα στην άχρονη αιωνιότητα.Οι αντιλήψεις του Αριστοτέλη κυριάρχησαν για αιώνες,μέχρις ότου ο Νεύτων (1642-1727) διακήρυξε το αμετάβλητο της ροής του απόλυτου χρόνου σε αντιδιαστολή με την κίνηση των σωμάτων πού μπορεί να είναι ε-πιταχυνόμενη,επιβραδυνόμενη ή ομαλή,όπως απορρέει από τον θεμελιώδη νόμο του.

 Και εκεί πού όλα φαινόταν κατανοητά και απλά και η τεχνολογία των μηχανισμών χρονομέτρησης είχε φτάσει σε ύψη τελειότητας έρχεται ο Αϊνστάιν (1879 –1955) με την σημαντικότατη βεβαίως συμβολή του Καραθεο-δωρή και διατυπώνει την Ειδική Θεωρία της Σχετικότητας,που ηχεί ως κεραυνός εν αιθρία στα επιστημονικά σαλόνια της εποχής.Το οικοδόμημα του Νεύτωνα γκρεμίζεται συθέμελα,ο χρόνος παύει να είναι μια αμετάβλη-τη και ακατάπαυστα ρέουσα ουσία.Ο χρόνος εξαρτάται από τον παρατηρητή,από την ταχύτητα για την ακρί-βεια,με την οποία αυτός κινείται.Διαστέλλεται σε μεγάλες ταχύτητες! Είναι δυνατόν πατέρας να εμφανίζεται νεότερος από τον γιο του ή,ακόμα χειρότερα,να έχει γεννηθεί μετά το παιδί του!Απίστευτο και όμως αληθινό! Η διαστολή του χρόνου έχει διαπιστωθεί πειραματικά.Και η χαριστική βολή ήλθε από την Γενική Θεωρία της Σχε-τικότητας και πάλι του Αϊνστάιν.Όχι μόνο η ταχύτητα,αλλά και η βαρύτητα επηρεάζει τον χρόνο.Πάλι ο χρόνος διαστέλλεται σε ισχυρά πεδία βαρύτητας.Μέσα σε μια Μαύρη Τρύπα,για να αναφέρουμε μία ακραία περίπτω-ση,ένας φανταστικός ταξιδιώτης μπορεί να μεταπηδά στο παρελθόν ή στο μέλλον,χωρίς να διανύει κάποια χω-ρική ή χρονική απόσταση! Ένα νέο υπόβαθρο στήνεται για την έννοια του χρόνου,με το οποίο τα ταξίδια στον χρόνο,των συγγραφέων επιστημονικής φαντασίας,αποκτούν και αυτά επιστημονικό μανδύα,ενώ για άλλη μια φορά η εξέλιξη της επιστήμης οδηγεί τον άνθρωπο να διαπιστώσει ότι,παρά τα άλματά του,παραμένει στο ίδιο σημείο.Τι είναι λοιπόν τελικά ο χρόνος; Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή.

Ιστορική αναδρομή

  Είναι μάλλον απλό να σκεφτεί κανείς ότι σχεδόν από την πρώτη στιγμή,που άνοιξε τα μάτια του ο άνθρω-πος,είδε τον ήλιο και τους λοιπούς αστερισμούς και άρχισε να τους παρακολουθεί.Έτσι βαθμιαία διαπίστωσε τις κινήσεις τους,επεσήμανε την περιοδικότητά τους και με τον καιρό άρχισε να συνδυάζει τις θέσεις τους με τις διάφορες αλλαγές στην φύση,που συνέβαιναν γύρω του.Έτσι διαπίστωσε π.χ. ότι η διάρκεια της μέρας και της νύχτας,η ζέστη ή το κρύο και τα άλλα μετεωρολογικά φαινόμενα,είχαν άμεση σχέση με την πορεία του ηλίου,ή οι παλίρροιες με τις διάφορες φάσεις της σελήνης.

Δεν άργησε λοιπόν να θεοποιήσει τον ήλιο,την σελήνη και τα άλλα ουράνια σώματα,αφού οι δυνάμεις αυτών του φαίνο-νταν υπερφυσικές και προέβαινε και σε λατρευτικές δραστη-ριότητες.Η παρατήρηση του κύκλου των φυτών,άμεσα συνδε-δεμένα και αυτά με τον ήλιο,οδήγησε στην διαπίστωση των ε-ποχών και του έτους και στην έγκαιρη από μέρους του ανθρώ-που εκτέλεση των γεωργικών εργασιών.Έτσι λοιπόν οι καθη-μερινές και θρησκευτικές ανάγκες οδήγησαν στην μεθοδικότε-ρη παρατήρηση των ουρανίων σωμάτων (κυρίως του ηλίου,της σελήνης,του Σείριου,του Ωρίωνα και των Πλειάδων) και στον ακριβέστερο προσδιορισμό της διάρκειας των πρωταρχικών μονάδων μέτρησης της καινούριας έννοιας πού γεννήθηκε,του χρόνου,η ημέρα δηλαδή και το έτος.

Ειδικότερα στην αρχαία Ελλάδα,όπου αναπτύχθηκε τουλάχιστον από την 9^η χιλιετία π.Χ. η ναυσιπλοΐα και πολύ σύντομα διαπιστώθηκε η χρησιμότητα των αστέρων και αστερισμών στην διεξαγωγή αυτής,η απλή πα-ρατήρηση των ουρανίων σωμάτων μετετράπη σε επιστημονική καταγραφή και έτσι γεννήθηκε και συνεχώς έκτοτε αναπτύσσεται η Αστρονομία.Η ημερολογιακή γνώση μάλιστα φαίνεται ότι ξεκίνησε από την Ναυσι-πλοΐα και από αυτή πέρασε στον γεωργικό τομέα.Ο Ησίοδος στο έργο του «Έργα και Ημέραι» παραγγέλλει: «Να αρχίζετε τον θέρο,όταν ανατέλλουν οι κόρες του Άτλαντος Πλειάδες,και την σπορά όταν δύουν».Σύμφωνα με τον Πολύβιο ο αστερισμός των Πλειάδων (η γνωστή μας Πούλια) ήταν τόσο σπουδαίος, ώστε οι Αχαιοί τον χρησιμοποιούσαν και σαν αρχή του πολιτικού τους έτους.Ακόμα και σήμερα οι Ινδιάνοι Τουκάνο της Βραζιλίας υπολογίζουν τις εποχές με την βοήθεια των Πλειάδων.Φαίνεται έχουν μείνει ακόμη στα στοιχεία πού πήραν από τους εκπολιτιστές του Πλανήτη,Έλληνες,κατά την προϊστορία.Στους άλλους λαούς οι παρατηρήσεις του ενάστρου ουρανού περιβεβλημένες με μανδύα δεισιδαιμονιών και μαγείας περιορίστηκαν μόνο σε εμπειρική στοιχειώδη αξιοποίηση,παρά την εντύπωση πού κυριαρχεί ότι τάχα οι Έλληνες δανείστηκαν τις αστρονομικές τους γνώσεις από τους λαούς αυτούς (Βαβυλωνίους,Χαλδαίους κ.λπ.).Όταν οι Έλληνες ναυ-σιπλοούσαν,αυτοί δεν υπήρχαν καν.Είναι αστείος επομένως ο παραπάνω ισχυρισμός.

Η ημέρα λοιπόν,θυγατέρα της Νύχτας και του Ερέβους,αδελφή του Αιθέρα και εγγονή του Χάους,κατά την θεογονία του Ησίοδου,αποτέλεσε την πρώτη φυσική μονάδα μέτρησης του χρόνου (χρονική διάρκεια).Προ-κύπτει από την περιστροφή της Γης γύρω από τον άξονά της,και διαρκεί όσο και η περιστροφή.Είναι καλύτερα αντιληπτή με την φαινόμενη πορεία του Ηλίου από την ανατολή προς την δύση.Ο Όμηρος την διαιρούσε σε έξι τμήματα,ηώ–μέσον ήμαρ–δείλη για το φωτεινό τμήμα της ημέρας (μέρα) και εσπέρα–μέση νύχτα–αμφιλύκη για το σκοτεινό τμήμα (νύχτα).Αλλά και η Σελήνη,αδελφή του Ηλίου και της Ηούς και θυγατέρα των Τιτάνων Υπερίωνος και Θείας κατά τον Ησίοδο,χρησιμοποιήθηκε από την αρχαιότητα για την μέτρηση του χρόνου.Έ-τσι,οι διάφορες φάσεις της Σελήνης προσδιόριζαν τον σεληνιακό μήνα,την δεύτερη φυσική μονάδα του χρό-νου.Τέλος,ο αέναος κύκλος των εποχών οδήγησε στην τελευταία φυσική μονάδα μέτρησης,το έτος.Αυτό συνδέ-εται με την περιφορά της Γης γύρω από τον Ήλιο.Έτσι άρχισε η ανάπτυξη ενός ημερολογιακού συστήματος σημαντικό ρόλο στο οποίο ίσως έπαιξε και ο μύθος της γέννησης του Απόλλωνος (=Ήλιος) στη νήσο Δήλο.Μό-λις γεννήθηκε ο ακερσεκόμης θεός του φωτός,οι ιεροί κύκνοι της Μαιονίας,που θα έσερναν μελλοντικά το άρ-μα του στα ταξίδια του,επτά φορές έκαναν τον γύρο του ιερού νησιού και επτά φορές τραγούδησαν προς τιμήν του προσδίδοντας σ΄ αυτόν τον αριθμό μια μοναδική ιερότητα.Κατά τον Όμηρο άλλωστε «επτά βοών α-γέλας και επτά ποίμνια» είχε ο Ήλιος (πριν ταυτιστεί με τον Φοίβο Απόλλωνα),ενώ επτά ήταν οι γιοι του και επτά οι κόρες του.Έκτοτε ο αριθμός επτά επαναλαμβάνεται σε πολλές θαυμαστές περιπτώσεις και μέχρι σήμε-ρα διατηρεί τον συμβολισμό του.Σταχυολογούμε μερικές: Τα επτά θαύματα του κόσμου,τις επτά πόλεις που «μάρνανται σοφήν διά ρίζαν Ομήρου»,τους επτά σοφούς της αρχαιότητος,τα επτά αρσενικά και επτά θηλυκά παιδιά της Νιόβης,τους επτά εφήβους και τις επτά παρθένες που αποτελούσαν τον φόρο αίματος της Αθήνας στον Μινώταυρο,τις επτά ημέρες που παρεμπόδιζε η Ήρα την γέννηση του Ηρακλή,τις επτά ημέρες που επωάζει τον χειμώνα η Αλκυόνη τα αυγά της,τα επτά άστρα που συνιστούν την Μεγάλη αλλά και την Μι-κρή Άρκτο και τις επτά Πλειάδες.Ακόμα επταφαείς ήταν κατά τους Ορφικούς οι ζώνες του φωτός,επτάφωνος ήταν η ιερή στοά στην Ολυμπία,επτά ήταν οι εκστρατεύσαντες κατά της επτάπυλης και επτάπυργης Θήβας (επτά επί Θήβας).Αλλά να αναφέρουμε και τα επτά φωνήεντα της θείας κατασκευής ελληνικής γλώσσας.Άλ-λωστε κατά τους Πυθαγορείους ο αριθμός επτά ήταν τέλειος αφού αποτελούσε το άθροισμα δύο τέλειων αριθ-μών,του τρία (τρίγωνο) και του τέσσερα (τετράγωνο).Είναι δε ο μοναδικός αριθμός της δεκάδας,που ούτε δι-αιρείται ούτε πολλαπλασιάζεται για να δώσει κάποιον άλλο μέσα στην δεκάδα.Σήμερα μιλάμε για έβδομο ου-ρανό,επτάζυμο άρτο,επτάψυχες γάτες,επτασφράγιστο μυστικό κ.λπ.,ενώ και η «Αποκάλυψη του Ιωάννου» βρίθει περιπτώσεων που ο αριθμός επτά δεν μπορεί να είναι τυχαίος.Έτσι,επτά επιστολές στις επτά εκκλησί-ες,επτά πύρινες λαμπάδες,επτά σφραγίδες,επτά σάλπιγγες,επτά σαλπίσματα κ.λπ.

 Έπειτα από όλα αυτά εύλογα κατανοεί κανείς γιατί ο αριθμός των ημερών της εβδομάδας είναι επτά,ενώ αντιμετωπίζει με σκεπτικισμό την κυριαρχούσα άποψη,ότι δηλαδή η διαίρεση του μήνα σε επταήμερα είναι χαλδαϊκής προελεύσεως.Πάντως και οι αρχαίοι Έλληνες αφιέρωσαν την κάθε μέρα της εβδομάδος σε κάποιον θεό,κάνοντας ταυτόχρονα και την ονοματοθεσία τους.Έτσι η πρώτη ημέρα αφιερώθηκε στον Ήλιο,η δεύτερη στην Σελήνη,η τρίτη στον Άρη,η τέταρτη στον Ερμή,η πέμπτη στον Δία,η έκτη στην Αφροδίτη και η έβδομη στον Κρόνο.Οι Ρωμαίοι παρέλαβαν τα ονόματα και τα μετέφρασαν απλώς στην αιολική διάλεκτο,δηλαδή στα λατινικά,και δι’ αυτών,των Ρωμαίων,διαδόθηκαν στην Δύση και διατηρούνται σχεδόν αναλλοίωτα μέχρι σήμε-ρα.Στον παρακάτω πίνακα φαίνονται τα ονόματα των ημερών της Εβδομάδας σε διάφορους λαούς.

Χαλδαίοι	Έλληνες π.Χ.	Ρωμαίοι	Εβραίοι	Έλληνες μ.Χ.
Shamash	Ηλίου ημέρα	dies Solis	Πρώτη Σαββάτου	Κυριακή
Sin	Σελήνης ημέρα	dies Lunae	Δευτέρα Σαββάτου	Δευτέρα
Minurti	Άρεως ημέρα	dies Martis	Τρίτη Σαββάτου	Τρίτη
Nabu	Ερμού ημέρα	dies Mercurii	Τετάρτη Σαββάτου	Τετάρτη
Marduk	Διός ημέρα	dies Jovis	Πέμπτη Σαββάτου	Πέμπτη
Ishtar	Αφροδίτης ημέρα	dies Veneris	Παρασκευή	Παρασκευή
Norigal	Κρόνου ημέρα	dies Saturni	Σάββατο	Σάββατο

  Με την επικράτηση του Χριστιανισμού οι Έλληνες Ορθόδοξοι δέχτηκαν την εβραϊκή αρίθμηση και εγκατέλει-ψαν τα ονόματα που παρέπεμπαν στο Δωδεκάθεο.Αντί της Πρώτης Σαββάτου μόνο,χρησιμοποιούν την Κυρια-κή,σε ανάμνηση της ανάστασης του Κυρίου.Αντίθετα οι λοιποί Ευρωπαίοι διατηρούν την ελληνική ονοματοθε-σία μεταφρασμένη βεβαίως στην διάλεκτό τους.Η εβδομάδα αποτελεί την πρώτη τεχνητή μονάδα μέτρησης του χρόνου,η αξία της όμως μάλλον οφείλεται σε θρησκευτικούς λόγους,παρά στην επιστημονική της αναγκαι-ότητα.

  Οι μήνες στην ελληνική αρχαιότητα έπαιρναν το όνομα από τις εορτές που  τελούνταν στην διάρκειά τους και εποίκιλλαν από πόλη σε πόλη,ενώ στους Ρωμαίους άλλοι φέρουν τα ονόματα θεών ή καισάρων και άλλοι τον αύξοντα αριθμό τους.Έτσι,ο Ιανουάριος οφείλει το όνομά του στον διπρόσωπο θεό ή βασιλιά Ιανό,ο Φεβρου-άριος στις εορτές προς τιμήν του Κρόνου,ο Μάρτιος στον θεό Άρη,ο Απρίλιος στην Αφροδίτη,ο Μάιος στην μητέρα του Ερμή,Μαία,ο Ιούνιος στην Ήρα,ο Ιούλιος στον ομώνυμο καίσαρα,ο Αύγουστος στον Οκταβιανό πού ονομάστηκε Αύγουστος (:σεβαστός),ενώ οι υπόλοιποι μήνες φέρουν ονόματα με βάση την αρίθμησή τους στα λατινικά και την θέση τους στους 10 αρχικούς μήνες επί Ρωμύλου.Ο Ιανουάριος και Φεβρουάριος είναι μεταγενέστερες προσθήκες από τον Νουμά,τον Σαβίνο βασιλιά των Ρωμαίων,πού διαδέχτηκε τον Ρωμύλο.Από τα αρχαιοελληνικά αναφέρουμε ενδεικτικά τους μήνες σύμφωνα με το ηλιοσεληνιακό αττικό ημερολόγιο.Γα-μηλιών (Ιαν/Φεβ),Άνθεστηριών (Φεβ/Μαρ) Ελαφηβολιών (Μαρ/Απρ),Μουνιχιών (Απρ/Μάι),Θαργηλιών (Μάι/Ιούν),Σκιροφοριών (Ιουν/Ιουλ),Εκατομβαιών (Ιουλ/Αυγ),Μεταγειτνιών (Αυγ/Σεπ),Βοηδρομίων (Σεπ/Οκτ),Πυανεψιών (Οκτ/Νοε),Μαιμακτηριών (Νοε/Δεκ) και Ποσειδεών (Δεκ/Ιαν).Ο μήνας άρχιζε με την πρώ-τη ορατότητα της Σελήνης και τελείωνε με την νέα Σελήνη,ενώ το έτος άρχιζε με την πρώτη ορατότητα της Σελήνης μετά το θερινό ηλιοστάσιο.Με την ρωμαϊκή κατάκτηση η Αθήνα και η υπόλοιπη Ελλάδα υιοθέτησε σταδιακά το ρωμαϊκό ηλιακό ημερολόγιο.

  Από την αρχαιότητα έγιναν πολλές προσπάθειες σύνδεσης του έτους με τους μήνες,αλλά και τις ημέρες,παρά τις δυσκολίες που ενέχει το γεγονός,ότι το έτος δεν περιέχει ακέραιο αριθμό ημερών (περίπου 365,25) ή μη-νών,ούτε ο σεληνιακός μήνας περιέχει ακέραιο αριθμό ημερών (περίπου 29,5 κατά μέσο όρο).Έτσι,προτει-νόταν κατά καιρούς,κυρίως από τους Έλληνες,διάφορες διορθώσεις ή και εμβόλιμοι μήνες ανά μερικά έτη.Για ιστορικούς λόγους αναφέρουμε την συμβολή του Αναξίμανδρου του Μιλήσιου,του Κλεόστρατου του Τενέδι-ου,του περίφημου Μέτωνα  Παυσανίου από την Αθήνα (Μέτωνος ενιαυτός),του Καλλίπου του Κυζικηνού (μέ-τοικος στην Αθήνα),του Αριστάρχου του Σαμίου και βεβαίως του Ιππάρχου.

  Επίσης,ο Ιούλιος καίσαρ το 46 π.Χ. επέφερε σημαντική μεταρρύθμιση στο ημερολόγιο δίδοντας μάλιστα το όνομά του (Ιουλιανό ημερολόγιο).Για την ακρίβεια,επέβαλε την μεταρρύθμιση που επεχείρησε δύο αιώνες πριν,το 238 στην Αίγυπτο,ο Πτολεμαίος ο Ευεργέτης,αλλά η αντίδραση του ιερατείου τον εμπόδισε.Με την με-ταρρύθμιση αυτή εισήχθη το δίσεκτο έτος.Το Ιουλιανό ημερολόγιο κάθε 400 χρόνια κέρδιζε 3 ημέρες.Την ανακρίβεια την διαπίστωσε ο βυζαντινός σοφός Νικηφόρος Γρηγοράς (1295-1359),αλλά την αίτησή του για δι-όρθωση του ημερολογίου την απέρριψε ο αυτοκράτωρ Ανδρόνικος Β΄ Παλαιολόγος,για να μην προκληθεί σκάνδαλο στις συνειδήσεις των πιστών.Έτσι,την νέα μεταρρύθμιση θα την κάνει ο πάπας Γρηγόριος ΙΓ΄ το 1582 με τις προτάσεις επιστημονικής επιτροπής,που συνέστησε προς τούτο.Το νέο ημερολόγιο εκλήθη Γρηγο-ριανό και η ακρίβειά του είναι μια ημέρα κάθε 3.323 χρόνια.Το Γρηγοριανό ημερολόγιο καθιερώθηκε στην Ευ-ρώπη με καθυστέρηση αιώνων.Στην Ελλάδα εισήχθη το 1923,οπότε η 16^η Φεβρουαρίου μετονομάστηκε  σε 1^η Μαρτίου,η εκκλησία όμως,το δέχθηκε το επόμενο έτος 1924.Σήμερα υπάρχουν κάποιοι πιστοί που ακόμα χρη-σιμοποιούν ως προς τα εκκλησιαστικά το Ιουλιανό ημερολόγιο,οι λεγόμενοι παλαιοημερολογίτες...

  Εκτός από τις μονάδες χρονολόγησης των αστρονομικών κύκλων,παλαιότατο σύστημα και ευρέως χρησιμο-ποιούμενο ήταν οι Ολυμπιάδες.Ολυμπιάς ήταν το χρονικό διάστημα τεσσάρων ετών μεταξύ δύο διοργανώσε-ων της εορτής των Ολυμπίων.Ως πρώτο έτος της πρώτης Ολυμπιάδος εθεωρείτο το 776 π.Χ.,έτος αναβίωσης βεβαίως και όχι ιδρύσεως,των Ολυμπιακών Αγώνων.Τέλος,αναφέρουμε ότι στα ελληνιστικά χρόνια η χρονο-λόγηση γινόταν από θανάτου Αλεξάνδρου (του Μεγίστου),ενώ βεβαίως,με την επικράτηση του Χριστιανισμού  καθιερώθηκε ως βάση χρονομέτρησης η ημερομηνία γέννησης του Χριστού και ο χρόνος διακρίνεται σήμερα σε π.Χ και μ.Χ.

Τεχνητές μονάδες χρόνου

Με την εξέλιξη της αστρονομίας,αλλά και την ανάγκη α-κριβέστερου προσδιορισμού του χρόνου,που επέβαλλαν οι νέες συνθήκες είτε της καθημερινής ζωής είτε της ανάπτυ-ξης των επιστημών,προέκυψαν αφ’ ενός οι μικρότερες υ-ποδιαιρέσεις της ημέρας, ώρες,λεπτά,δευτερόλεπτα,χιλιο-στά του δευτερολέπτου (μιλισεκόντ),μικροδευτερόλεπτα (1/1000 του μιλισεκόντ),αφ’ ετέρου η ίδια η ημέρα προσ-διορίστηκε με μεγαλύτερη ακρίβεια,όπως και η σχέση της με το έτος.Αργότερα μάλιστα,με τις διαστημικές πτήσεις και την πυρηνική διάσπαση δημιουργήθηκε η ανάγκη για μεγαλύτερη ακόμα ακρίβεια στην μέτρηση του χρόνου.Ο χρόνος ζωής π.χ. σωματιδίων που παράγονται με πυρηνι-κές διεργασίες μπορεί να είναι αφάνταστα μικρός.Εμφα-νίζονται και εξαφανίζονται μέσα σε νανοδευτερόλεπτα (1/1000 του μικροδευτερολέπτου) ή σε πικοδευτερόλεπτα (1/1000 του νανοδευτερολέπτου). Έτσι,επετεύχθη μέθοδος μέτρησης του χρόνου με ακρίβεια 1 δευτερόλεπτο στα 3.000 χρόνια! Από την άλλη πλευρά πάλι,ακόμα και το έτος είναι κωμικά ανεπαρκές για τις μελέτες των αρχείων της Γης (αρχαιολογικά ευρήματα,γεωλογικά στρώματα,απολιθώματα,ραδιενεργά στοιχεία) από αρχαι-ολόγους,παλαιοντολόγους,γεωλόγους.Εκεί πλέον,όπως και στο αμυδρό φως που φτάνει στον πλα-νήτη μας από απομακρυσμένα άστρα,καταγράφονται συμβάντα που συνέβησαν πριν από αιώνες, χιλιετίες,εκατομμύρια ή και δισεκατομμύρια έτη,αφού μπορούμε να αναχθούμε ακόμα και στην στιγμή της δημιουργίας του σύμπαντος.Είναι αξιοζήλευτο το προνόμιο των αστρονόμων/αστροφυσικών, αλλά εξίσου εντυπωσιακό,αν αναλογισθεί κανείς,ότι εκείνο πού παρατηρούν,την στιγμή πού το παρατηρούν, είναι το παρελθόν των αστέρων.Και τούτο,διότι οι αποστάσεις του εξωτερικού διαστήματος είναι τόσο τερά-στιες,που ακόμα και το φως,το οποίο διανύει 9.5 τρισεκατομμύρια χιλιόμετρα  το έτος,χρειάζεται δισεκατομμύ-ρια χρόνια για να φτάσει στον παρατηρητή της Γης από άλλους γαλαξίες.Εκείνο πού παρατηρείται λοιπόν,εί-ναι το πως ήταν ο αστέρας ή ο γαλαξίας,όταν το φως ξεκίνησε από αυτόν.Ενδεχομένως παρατηρούμε το πα-ρελθόν,εν εξελίξει βεβαίως,ενός αστέρα,οποίος έχει προ πολλού πεθάνει.Για να επανέλθουμε στις σημερινές μονάδες μέτρησης του χρόνου αναφέρουμε ότι το έτος έχει 365 ημέρες,αλλά κάθε τέσσερα χρόνια έχει 366 μέρες (δίσεκτο έτος).Έχει δε 12 μήνες με διαφορετικό αριθμό ημερών και διαιρείται σε τέσσερις εποχές άνισης διάρκειας.Συγκεκριμένα,η άνοιξη αρχίζει στις 21 Μαρτίου (εαρινή ισημερία,διάρκεια μέρας ίση με της νύχτας) και τελειώνει στις 21 Ιουνίου (θερινό ηλιοστάσιο,μέγιστη διάρκεια μέρας/ελάχιστη νύχτας) με διάρκεια 92 ημέρες και 20.2 ώρες.Το καλοκαίρι αρχίζει στις 21 Ιουνίου και τελειώνει στις 22 Σεπτεμβρίου (φθινοπωρινή ισημερία,διάρκεια μέρας ίση με της νύχτας) με διάρκεια 93 ημέρες και 14.4 ώρες.Το Φθινόπωρο αρχίζει στις 22 Σεπτεμβρίου και τελειώνει στις 22 Δεκεμβρίου (χειμερινό ηλιοστάσιο,μέγιστη διάρκεια νύχτας-ελάχιστη μέρας) με διάρκεια 89 ημέρες και 18.7 ώρες.Τέλος ο Χειμώνας αρχίζει στις 22 Δεκεμβρίου και τελειώνει στις 21 Μαρτί-ου με διάρκεια 89 ημέρες και 0.5 ώρες.Οι σχέσεις ανάμεσα στο έτος και τις υποδιαιρέσεις του φαίνονται περί-πλοκες,αλλά αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι αστρονομικοί κύκλοι (περιστροφές Γης–Σελήνης) με τους οποίους προσδιορίζονται,είναι ανεξάρτητοι μεταξύ τους.

Μέθοδοι  μέτρησης χρόνου

Στην αρχή η μέτρηση του χρόνου γινόταν με συσκευές που στηρίζονταν σε υλικά που ρέουν,όπως το νερό πού τρέχει,άμμος που γλιστρά,λίθοι που πέ-φτουν,αφού έπρεπε να μετρήσουν ένα μέγεθος,που και αυτό αποτελεί μία ρέ-ουσα πραγματικότητα.Αλλά και αναμμένα κεριά με διαβαθμίσεις ήταν συνη-θισμένο χρονόμετρο.Έτσι,υπήρχαν οι αμμοκλεψύδρες,οι υδραυλικές κλεψύ-δρες,το υδραυλικό χρονόμετρο και τα κεριά χρονομέτρησης. 

Το βασικό χρονομετρικό όργανο όμως από την αρχαιότητα μέχρι τον 16ο αιώνα ήταν το ηλι-ακό ρολόι διαφόρων μάλιστα τύπων,που έδειχνε την ώρα με την βοήθεια της σκιάς του βασι-κού του εξαρτήματος (γνώμων) που δημιουργούσε ο ήλιος.Ο γνώμων ήταν ειδικό ορθογώνιο τρίγωνο του οποίου η μία από τις οξείες γωνίες ήταν ίση με το γεωγραφικό πλάτος του τόπου στον οποίο χρησιμοποιείτο.

Σταθμό όμως αποτέλεσε στην τεχνολογία της χρονομέτρησης και η κατασκευή του αστρο-λάβου (κατά πάσα πιθανότητα από τον Ίππαρχο,τον πατέρα της Αστρονομίας),με τον οποίο προσδιοριζόταν η ώρα με ακρίβεια λεπτού.Μόλις τον 13ο μ.Χ. αιώνα επινοήθηκαν τα μηχανι-κά ρολόγια,ίσως από τους Κινέζους,έτσι τουλάχιστον πίστευαν,μέχρι πού κάποιοι σφουγγαρά-δες ανακάλυψαν το 1901 τον περίφημο πλέον μηχανισμό των Αντικυθήρων.Ο μηχανισμός αυτός έχει πάρα πολλά μεταλλικά κυκλικά γρανάζια τοποθετημένα με τέτοιο τρόπο ώστε να εξομοιώνεται η κίνηση κάποιων πλανητών.Ποιος και πώς τον κατασκεύασε με τέτοιες αστρονομικές γνώσεις και τέτοια κατασκευαστική ακρί-βεια εκείνη την εποχή (χρονολογήθηκε στο 80 π.Χ.) παραμένει μυστήριο.Φαίνεται πάντως,ότι πρόκειται μάλ-λον για αστρονομικό μηχανικό υπολογιστή παρά για έναν πιο περίπλοκο έστω αστρολάβο.

 Εξέλιξη των μηχανικών ρολογιών με γρανάζια αποτελούν εκείνα με κρυστάλλους χαλαζία και ακρίβεια ένα χιλιοστό του δευτερολέπτου.Ακολουθούν τα ατομικά ρολόγια στα οποία η ώρα υπολογίζεται από τους παλμούς του ατόμου του Αζώτου στο μόριο της Αμμωνίας ή του ατόμου του Καισίου-133 που συμβαίνουν μέσα σ΄ ένα δευτερόλεπτο,με ακρίβεια που είναι ασύλληπτη.Τέλος,η ακρίβεια στο Απόλυτο Ρολόι,που χρησιμοποιεί άτομα υδρογόνου,είναι της τάξης του 1/1.000.000.000.000.000 του δευτερολέπτου.Παράλληλα αναπτύσσεται τε-χνολογία παγιδευμένου ιόντος για ακόμη μεγαλύτερη ακρίβεια.

Συντονισμένος Παγκόσμιος Χρόνος (U.T.C.)

Σήμερα ο χρόνος,όπως προκύπτει και από τα παραπάνω,υπολογίζεται με βάση τις ιδιοσυχνότητες με τις οποίες ταλαντώνονται τα άτομα των ατομικών ρολογιών.Ήδη από την πρώτη Ιανουαρίου 1972 το Διεθνές Γρα-φείο Ώρας (Bureau International de l’ Heure) των Παρισίων εκπέμπει συνεχώς σήμα χρόνου,που στηρίζεται στον μέσο όρο 80 ατομικών ρολογιών,τα οποία είναι διάσπαρτα σε 24 χώρες της Γης.Ο χρόνος αυτός ονομά-ζεται Συντονισμένος Παγκόσμιος Χρόνος ή συνοπτικά U.T.C. από τα αρχικά των λέξεων Coordinated Universal Time,και είναι αυτός ο πολιτικός χρόνος που ανακοινώνουν τα αστεροσκοπεία στα μέσα μαζικής επικοινω-νίας.Επομένως,οι αστρονομικές παρατηρήσεις των κινήσεων του Ηλίου ή των άλλων άστρων δεν παίζουν πλέ-ον ρόλο στον υπολογισμό του χρόνου.

Η γνωστή μας  θερινή ώρα δεν έχει καμμία σχέση με τα παραπάνω.Επιβάλλεται από τις διάφορες χώρες για καθαρά πρακτικούς ενεργειακούς λόγους.Εξασφαλίζεται μ΄αυτή δηλαδή εξοικονόμηση ενέργειας,αφού γίνε-ται μεγαλύτερη εκμετάλλευση του φωτεινού τμήματος της 24ωρης ημέρας.
Επίσης για πρακτικούς λόγους έχουν καθιερωθεί και οι 24 άτρακτοι στις οποίες μοιράστηκε ο πλανήτης μας και κάθε μια διαφέρει από την γειτονική της κατά μία ώρα.Έτσι προκύπτει βεβαίως και η νοητή γραμμή εκατέρωθεν της οποίας οι περιοχές διαφέρουν κατά 24 ώρες και γι΄ αυτό λέγεται και Γραμμή Αλλαγής Ημερο-μηνίας.Αυτή διχοτομεί την 12η άτρακτο και περνάει από το μέσον περίπου του Ειρηνικού ωκεανού.Για την ακρίβεια ακολουθεί τεθλασμένη πορεία για να μην μπερδεύονται οι κάτοικοι γειτονικών περιοχών από την αλ-λαγή ημερομηνίας.Από το ένα μέρος αυτής της γραμμής τα ρολόγια δείχνουν 12 ώρες μπροστά από την ώρα Γκρήνουιτς και από το άλλο 12 ώρες πίσω.Η πιο κάτω εικόνα δείχνει ακριβώς τις ατράκτους και την διαφορά ώρας κάθε μιας από την πρώτη άτρακτο απ΄ την οποία διέρχεται και ο μεσημβρινός του Γκρήνουιτς.Επίσης φαίνεται η τεθλασμένη γραμμή αλλαγής ημερομηνίας (International Date Line).

  

Βιολογικά Ρολόγια

Όπως αναφέραμε και στην αρχή της εργασίας τα πάντα σ΄ αυτόν τον κόσμο συνέχονται από την αρχέγονη,έστω και απροσ-διόριστη,ουσία του χρόνου.Έτσι,όλοι σχεδόν οι ζωντανοί οργανι-σμοί,ζώα και φυτά,έχουν αναπτύξει δικούς τους ωρολογιακούς μη-χανισμούς,με την βοήθεια των οποίων τα πάντα να γίνονται στην ώρα τους,άλλως θα επερχόταν ο μαρασμός και ο θάνατος.Οι δρα-στηριότητες των μελών του ζωικού και φυτικού βασιλείου εκδηλώ-νονται και αυτές σε κύκλους συντονισμένους με τους αστρονομι-κούς κύκλους της εναλλαγής μέρας και νύχτας,της εναλλαγής των εποχών,των φάσεων της Σελήνης και του ενδεκαετούς κύκλου της δραστηριότητας του Ηλίου.Κάποιοι κύκλοι μάλιστα καταγράφο-νται στους ίδιους τους οργανισμούς όπως π.χ. τα έτη φαίνονται στους κύκλους των κορμών των δένδρων.Αυτοί οι περίπλοκοι ωρο-λογιακοί μηχανισμοί ενημερώνουν τα φυτά πότε να ανθίζουν,τα λουλούδια πότε να ανοίγουν,τα αποδημητικά πουλιά πότε να μεταναστεύουν,αλλά και το πότε να κοιμό-μαστε,πότε να ξυπνάμε κ.λπ.Με την πάροδο του χρόνου,και αφού ζήσουν τους κύκλους που τους αναλογούν,τα βιολογικά αυτά ρολόγια ξεκουρδίζονται,παύει η λειτουργία τους και επέρχεται ο θάνατος των οργανισμών.Ο χρόνος όμως συνεχίζει την πορεία του,αδιάφορος για το τι αφήνει πίσω του.

  

Επίλογος

Ο χρόνος,σε όλες τις εποχές,αλλά ιδιαίτερα μετά την διατύπωση των θεωριών της Ειδικής και της Γενικής Σχετικότητας,αποτέλεσε το επίκεντρο ενασχόλησης πολλών ανήσυχων πνευμάτων πού όλα εστιάζουν στα εξής ερωτήματα: Υπάρχει πραγματικά ή όχι; Προς τα πού κινείται; Είναι αντιστρεπτός ή όχι; Μπορούμε να ταξιδέψουμε στο παρελθόν ή το μέλλον;  Έχει αρχή και τέλος και πού είναι αυτά; Προφανώς όλα τα ερωτή-ματα είναι αναπάντητα,αλλά και μόνο η διατύπωσή τους δημιουργεί και διαμορφώνει μια μυστηριακή και γοητευτική ατμόσφαιρα και γεννά μια παράξενη ψυχική διάθεση,σαν να επικοινωνείς με το θείο. 
Το αν υπάρχει πραγματικά ο χρόνος ή όχι είναι καθαρά φιλοσοφικό ερώτημα και εντάσσεται στο γενικότερο ερώτημα αν όντως υπάρχουμε και μεις ή όχι.Για έναν Φυσικό δεν τίθεται λοιπόν τέτοιο θέμα.Για να διερευ-νηθούν τα άλλα ερωτήματα μία μέθοδος θα ήταν να συνδεθεί ο χρόνος μ΄ ένα άλλο φυσικό μέγεθος και να με-λετηθούν αλληλένδετα.Ένα τέτοιο μέγεθος είναι η Εντροπία,η οποία εκφράζει γενικώς την αταξία ενός συστή-ματος σωμάτων.Οι περισσότερες μεταβολές στην φύση,και η ροή του χρόνου νοείται ως μια τέτοια,φαίνονται να είναι αντιστρεπτές.Δηλαδή εκ πρώτης όψεως θα έλεγε κανείς ότι ο ήλιος π.χ. θα μπορούσε να ανατέλλει από την δύση και να δύει στην ανατολή κινούμενος κατά την αντίθετη φορά,φτάνει η περιστροφή της Γης να ήταν αντίστροφη.Κάτι τέτοιο δεν αποκλείεται από κάποιο φυσικό νόμο.Τότε τι θα γινόταν με την ροή του χρόνου; Θα κυλούσε προς το παρελθόν; Θα μπορούσαμε να αναζητήσουμε και άλλα φαινόμενα με αντίθετη εξέλιξη,αν βέβαια αντιστρέφαμε τις αιτίες τους.Έτσι οι μαγνητικοί πόλοι ενός μαγνήτη ή ενός πηνίου θα μπορούσαν να εκδηλώνονται στα αντίθετα άκρα.Το νερό γίνεται πάγος αν του αφαιρέσουμε θερμότητα,αλλά και ο πάγος γίνεται νερό,αν του προσφέρουμε θερμότητα.Αυτά τα φαινόμενα λέμε ότι εμφανίζουν συμμετρία ως προς τον χρόνο.Αν μελετήσουμε όμως την ροή της θερμότητας,θα διαπιστώσουμε ότι αυτή ρέει αυθόρμητα πάντα από τα θερμότερα σώματα προς τα ψυχρότερα και ποτέ αντιστρόφως.Τελικά βέβαια,η επιστήμη έδειξε ότι στην φύση όλες οι μεταβολές είναι μη αντιστρεπτές.Οι σχετικές μελέτες οδήγησαν στην διατύπωση από τους Κέλ-βιν,Πλανκ και Κλαούσιους του Δευτέρου Θερμοδυναμικού Νόμου,που κατά πολλούς εκφράζει την μονόρρο-πη  φορά της ροής του χρόνου.Γενικεύοντας και εκλαϊκεύοντας τον νόμο αυτό της Φυσικής λέμε,ότι σ΄ οποιο-δήποτε μονωμένο σύστημα,και το σύμπαν θεωρείται ότι είναι τέτοιο σύστημα,τα διάφορα συστατικά του μπο-ρούν ν΄ αυξήσουν ή να μειώσουν την Εντροπία τους (αταξία) με την πάροδο του χρόνου,αλλά η συνολική Εντροπία του συστήματος πάντα θ΄ αυξάνεται.Καθώς ένα παιδί μεγαλώνει φαίνεται ότι αυξάνει και η τάξη των δομικών του λίθων,καθώς σχηματίζονται τα διάφορα όργανα του σώματός του και σταθεροποιούνται οι ρυθμοί των λειτουργιών τους.Αυτό όμως επιτυγχάνεται με την διατροφή,κατά την οποία η τροφή διασπάται στα θρεπτικά συστατικά της και αυτό βεβαίως συνεπάγεται αύξηση της αταξίας αυτών,δηλαδή της εντροπίας τους,ώστε συνολικά για το σύστημα παιδί–τροφή η εντροπία αυξάνεται καθώς τα χρόνια περνούν και το παιδί μεγαλώνει.Αυτή η μονόδρομη φορά της Εντροπίας δείχνει και την αντίστοιχη μονόδρομη φορά του χρόνου. Αλλά αν δεχτούμε την μονόδρομη φορά του χρόνου,πότε θα σταματήσει;

Κατά τον Μπόλτζμαν,αυστριακό φυσικό,το τέλος του χρόνου θα επέλθει όταν το σύμπαν αποκτήσει την μέγιστη εντροπία.Τότε ουδεμία μεταβολή θα μπορεί να συμβαίνει,δεν θα υπάρχει θερμότερο και ψυχρότερο σώμα,η ραδιενέργεια δεν θα υπάρχει,αφού τα ραδιενεργά στοιχεία θα έχουν διασπαστεί και θα έχουν μεταπέσει σε σταθερά.Τα άστρα δεν θα ακτινοβολούν πλέον,ενώ η Γη και οι υπόλοιποι πλανήτες με συνεχή απώλεια της ενέργειάς τους θα επιπέσουν επί του ηλίου.Φυσικά ο άνθρωπος θα έχει προ πολλού εκλείψει.Θα έχει επέλθει ο περίφημος θερμικός θάνατος του σύμπαντος και αφού δεν θα υπάρχει μεταβολή με την οποία να διαπιστώνεται και να μετρείται ο χρόνος,ο ίδιος και αν ακόμα εξακολουθεί να υπάρχει,δεν θα έχει όμως νόημα.Αυτό θα συμβεί το έτος 10.000.000.000.000.000.000.000 μ.Χ.,όπως προκύπτει λαμβάνοντας υπ΄ όψιν τον χρόνο υποδιπλασιασμού του στοιχείου μόλυβδος 204 και την ποσότητα αυτού στο σύμπαν.

Ως προς την αρχή του χρόνου; Αυτή ανάγεται στην στιγμή της Μεγάλης Εκρήξεως,κατά την οποία είχαμε την πρώτη μεταβολή και την έναρξη της δημιουργίας του σύμπαντος.Τι προκάλεσε όμως την μεγάλη έκρηξη; Άρα τι υπήρχε πριν από αυτή; Μήπως υπήρχε χρόνος; Ερωτήματα ασφαλώς αναπάντητα,που από μόνα τους όμως ανεβάζουν τον άνθρωπο σε άλλα επίπεδα.
Σύμφωνα με την επικρατούσα θεωρία της Κοσμολογίας,το σύμπαν μετά την μεγάλη έκρηξη άρχισε να δια-στέλλεται με αντίστοιχη κίνηση του χρόνου.Σήμερα βρισκόμαστε ακόμα σ΄ αυτή την φάση της διαστολής.Σε 40 δισεκατομμύρια έτη από την μεγάλη έκρηξη,θα αρχίσει να συστέλλεται,και σε άλλα 40 δισεκατομμύρια έτη θα ακολουθήσει ενδεχομένως άλλη έκρηξη και ο κύκλος θα ξαναρχίσει,όπως ακριβώς έλεγαν οι Στωικοί χιλιάδες χρόνια πριν.Το σύμπαν δηλαδή,σαν μυθικός φοίνικας,καίγεται περιοδικά και ξαναγεννιέται από τις στάχτες του; Ο χρόνος που είναι συνυφασμένος μαζί του τι κάνει; Κατά την διάρκεια της συστολής κινείται στην αντίθετη κατεύθυνση; Και αυτό ισοδυναμεί με ταξίδι στο παρελθόν; Το τέλος του χρόνου συμπίπτει δηλαδή με την αρχή του; Και πόσες φορές συνέβη ο κύκλος αυτός; Κατά τον μαθηματικό και φιλόσοφο Άλφρεντ Νορθ Χουάιτχαϊντ «είναι αδύνατο να στοχαστούμε πάνω στον χρόνο και στο μυστήριο της δημιουργικής πορείας της φύσεως χωρίς ένα αίσθημα συντριβής μπροστά στα όρια της ανθρώπινης σκέψεως».-