Ένα αρβανίτικο ξεμάτιασμα

 Η αρχή της βασκανίας ανάγεται στην Ανατολή και τη Χαλδαία ,από την οποία πιθανότατα διαδόθηκε στην Ελλάδα, την Ιταλία και τις λοιπές χώρες της Ευρώπης. Οι αρχαίοι Έλληνες και αργότερα οι Ρωμαίοι πίστευαν στη βασκανία. Εκτός από ορισμένους σκεπτικιστές,η πίστη στο κακό μάτι ήταν ευρύτατα διαδεδομένη και ριζωμένη όχι μόνο στο λαό αλλά και στα πιο ανεπτυγμένα πνεύματα της αρχαιότητας. Ο Δημόκριτος, ο Αριστοτέλης, ο Πλούταρχος, ο Απολλωνίδης, ο Φίλαρχος, ο Ηλιόδωρος, ο Αλέξανδρος ο Αφροδισιεύς, ο Πλίνιος, ο Βιργίλιος, οΚικέρων παραδεχόταν τη βασκανία.

Από αυτούς, τέσσερις ασχολήθηκαν με τη βασκανία και προσπάθησαν να εξηγήσουν και να δώσουν λογική εξήγηση στο φαινόμενο: Δημόκριτος, ο Πλούταρχος, ο Αριστοτέλης και ο Ηλιόδωρος.

Το κακό μάτι μπορούσε να επηρεάσει όχι μόνο τον άνθρωπο αλλά και ότι είχε προσφιλές. Τα παιδιά θεωρούνταν τα ευκολότερα θύματα της βασκανίας. Οι Ρωμαίοι είχαν θέσει τα παιδιά υπό την προστασία ειδικής θεάς της Cumina, η οποία είχε ως προορισμό να αποτρέπει την επίδραση του κακού ματιού. Τα κατοικίδια ζώα ήταν επίσης δυνατό να επηρεαστούν. Ο Βιργίλιος απεικόνισε ως εξής το παράπονο βοσκού του οποίου καταστράφηκε το κοπάδι “Nescio quis teneros oculus mihi fascinat agnos” (αγνοώ ποιο κακό μάτι βασκάνει τα αρνιά μου). Στην Ιταλία η ιδέα της βασκανίας (jettatura) ήταν βαθύτατα ριζωμένη.

μάτιασμα,το (Λαογρ.)•η δυσμενής επήρεια και το αποτέλεσμα που ασκεί ο βάσκανος οφθαλμός,το «κακό μάτι».Συνώνυμο:φταρμός.Σύμφωνα με τις λαϊκές δοξασίες,που και σήμερα ακόμη βρίσκουν έδαφος, υπάρχουν άνθρωποι οι οποίοι έχουν την ιδιότητα να ματιάζουν.Τέτοιοι είναι όσοι έχουν πολλά και ενωμένα φρύδια (κλειστοφρύδηδες,σμιχτοφρύδηδες,καμαροφρύδηδες) ή ακόμη οι περισσοβυζασμένοι και οι ξαναβυζασμένοι (εκείνοι που τους απόκοψε κάποτε η μητέρα τους, αλλά αργότερα άρχισε πάλι να τους θηλάζει).
Ματιάζουν όμως και οι σημαδιακοί (οι γεννημένοι με κάποιο σωματικό ελάττωμα),καθώς και οι Σαββατογεννημένοι και οι γαλονομάτηδες.Μια γενική συναφής παρατήρηση είναι ότι ματιάζουν,χωρίς να το θέλουν,εκείνοι που κοιτάζουν κάτι με έκπληξη και θαυμασμό.Έτσι,ακόμη και μια μητέρα είναι δυνατόν να ματιάσει το παιδί της.

  Στον κίνδυνο του ματιάσματος υπόκεινται όλοι γενικώς,περισσότερο όμως τα μικρά παιδιά.Εκτός από τους ανθρώπους ματιάζονται και τα ζώα (ιδιαίτερα τα φορτηγά και τα οικόσιτα),τα φυτά (κυρίως όταν είναι στην ανθοφορία) και άλλα,ιδιαίτερα χρήσιμα ή πολύτιμα,αντικείμενα (αργαλειός,κρυστάλλινα αντικείμενα κ.λπ.).Η αντίληψη αυτή για την επίδραση που μπορεί να ασκήσει το κακό μάτι εκφράζεται με τη φράση:«Το μάτι ξεριζώνει δέντρα και ραγίζει την  πέτρα».

  Αυτός που,όπως πιστεύεται,δέχεται την επήρεια της βασκανίας νιώθει να αχρηστεύονται οι δυνάμεις του,αισθάνεται να έχει κομάρες στο κορμί,εξάντληση,πονοκέφαλο και,γενικά,απότομη σωματική και ψυχική καταβολή.

  Στα μέσα αποτροπής του ματιάσματος ανήκει το σκόρδο (πρβλ. τη φράση «σκόρδο στα μάτια σου»),το φτύσιμο στον κόρφο (πρβλ. τον δεισιδαίμονα του Θεοφράστου:«μαινόμενον δε ιδών ή επίληπτον,φρίξας εις κόλπον πτύσαι»),επίσης και η χειρονομία της «μούντζας»,που αποτελεί ένα από τα κύρια νεοελληνικά υβριστικά σχήματα.Για μόνιμη προστασία από τον κίνδυνο της βασκανίας,οι μητέρες φορούν στα παιδιά ειδικά φυλαχτά,και κυρίως μια γαλάζια χάντρα,σε μορφή ματιού («το όμοιον διά του ομοίου»).

  Για το ξεμάτιασμα (την απαλλαγή από τις συνέπειες του βάσκανου οφθαλμού) χρησιμοποιούνται διάφορα μέσα και τρόποι,όπως είναι το κάπνισμα του αρρώστου με άνθη του Επιταφίου και ο ραντισμός του με αγιασμό•κυρίως όμως ειδικές επωδές (γητειές),που λέγονται συγχρόνως με τη χρήση (σε πολλές περιπτώσεις) αλατιού και νερού,με το οποίο ραντίζεται. Γ.N. Αικατερινίδης (Π) ► ΒΑΣΚΑΝΙΑ.

ΒΙΒΛΙΟΓΡ.:K.A. Ρωμαίος,«Το "κακό μάτι”»,Μακεδονικόν Ημερολόγιον 1934,σ. 113-120 (=Μικρά Μελετήματα,Θεσσαλονίκη 1955,σ. 91-98) / Γ.N.  Αικατερινίδης,«Επωδαί εξ Ανατολικής Κρήτης_», Λαογραφία 17 (1957),σ. 577-588 / Κώστας Ρωμαίος,«Το κακό μάτι»,Λαβύρινθος 3 (1986),σ. 161-173.

Ένα αρβανίτικο ξεμάτιασμα

Το θησαύρισα κατά τη λαογραφική έρευνά μου στον Βαρνάβα (Απρίλης-Νοέμβρης 1987) από την Βαγγελιώ Κόλλια (ΣπυροΚόλλιενα).Είναι ξεμάτιασμα-ξόρκι για ενόχληση,πόνο του ματιού (οφθαλμού).

Θε μου,Σιερμερίζα εργκέντε!

Ουνίσν τρι βάσιεζα τε μαλάμτε.

Μούαρ τρι θίκτε τε μαλάμτε,τρι σπόρτε τε μαλάμτε.

Ζούνε δρόμινε ε μαλάμτε,

βάνε νε νι λάκα τε μαλάμτε,

μπλιόδ λιάκρα τε μαλάμτε.

Ιστίνε  νε νι πελγκ ε μαλάμτε,

πέλγκου τρουμπουλούα,σίου ουκερούα.

[Θεέ μου,Παναγία μου χρυσή!

ξεκίνησαν τρία κορίτσια ασημένια.

πήραν τρία μαχαίρια ασημένια, τρία καλάθια ασημένια.

Πιάσανε το δρόμο τον ασημένιο,

πήγαν σε μια λάκα ασημένια,

μάζεψαν χόρτα ασημένια.

τα έριξαν σε μια λίμνη ασημένια,

η λίμνη ανακατεύτηκε,το μάτι καθάρισε!] 

Γιάννης Βασ. Πέππας, Φιλόλογος-Συγγραφέας