Κλεμμένη ΚΑΙ η σημαία της αλβανίας

Ο συμβολισμός του δικέφαλου αετού

Ένα Βυζαντινό σύμβολο που το έκλεψαν οι αλβανοί.

Ἀρχαιότατο σύμβολο ὁ μονοκέφαλος ἀετός εἶναι γνωστός ὡς αὐτοκρατορικό σύμβολο ἰσχύος, ζωτικότητας καί ἀναγέννησης. Ἀπαντᾶται σέ ὅλη τή μακραίωνη ἱστορία τῶν δύο ρωμαϊκῶν αὐτοκρατοριῶν, ἀλλά καί στίς προγενέστερες ἑλληνικές πόλεις, ὅπως καί σέ ἀναρίθμητες ἄλλες συμβολικές χρήσεις συνοδεύοντας θεούς καί ἥρωες.

Ὡστόσο, ἡ παραλλαγή τοῦ δικέφαλου ἀετοῦ ὑπῆρξε σύμβολο ὑπέρτατης δύναμης γιά τούς Μυκηναίους, τούς Βαβυλώνιους καί τούς Χιττῖτες, ἀπό τούς ὁποίους εἶναι πιθανό νά τόν υἱοθέτησαν οἱ Τουρκομάνοι τῆς Μικρᾶς Ἀσίας καί οἱ Σελτζοῦκοι τοῦ Ρούμ, γιά νά τόν δανειστοῦν οἱ Σταυροφόροι καί νά τόν μεταφέρουν στήν Εὐρώπη, ὅπου ἔγινε γνωστός ὡς αὐτοκρατορικό σύμβολο τῆς Ρωσίας τῶν Τσάρων καί τῆς Αὐστρίας τῶν Ἀψβούργων.

Τά δύο κεφάλια τοῦ ἀετοῦ ἑρμηνεύονται συνήθως ὡς ἔκφραση τῆς διπλῆς φύσης ἤ τῆς δυσυπόστατης ἰσχύος αὐτῶν πού τόν χρησιμοποιοῦν, ἀλλά καί ὡς μιά ὑπέρτατη ἔκφραση κυριαρχίας καί δύναμης.

Στό Βυζάντιο ὁ δικέφαλος ἀετός ἐμφανίζεται καί γίνεται γνωστός κατά τήν ἐποχή τῶν Κομνηνῶν.
Ὁ συμβολισμός τοῦ δικέφαλου ἀετοῦ στή νεοελληνική ἱστορία ξεκινᾶ κατά τήν αὐγή τοῦ Νέου Ἑλληνισμοῦ μέ τόν διανοούμενο αὐτοκράτορα τῆς Νίκαιας Θεόδωρο Β´ Λάσκαρι, ὁ ὁποῖος εἰκονίζεται τό 1250 περίπου πατώντας σέ ὑποπόδιο μέ παράσταση τοῦ δικέφαλου ἀετοῦ˙ πρᾶγμα πού ἴσως συμβολίζει τά αὐτοκρατορικά δικαιώματα στήν Εὐρώπη καί τήν Ἀσία. Ὁ 13ος αἰώνας εἶναι μιά ἐποχή κατά τήν ὁποία τό Βυζάντιο, —ἡ Ρωμανία ὅπως εἶναι τό πραγματικό του ὄνομα—, βρίσκεται σέ διμέτωπο ἀγῶνα ἀντιμετωπίζοντας τήν ἐπιβολή τῆς Δύσης καί τῆς Ἀνατολῆς.
Εἶναι μιά ἐποχή, στήν ὁποία διακρίνεται καθαρά ἕνα ἀπό τά μόνιμα χαρακτηριστικά τῆς ἑλληνικῆς ἱστορίας: οἱ ἀπειλές γιά ὁλοκληρωτικό ἀφανισμό καί οἱ συνεχεῖς ἀγῶνες γιά ἐπιβίωση. Εἶναι καί μιά ἐποχή κατά τήν ὁποία οἱ διανοούμενοι καί οἱ αὐτοκράτορες τῆς Νίκαιας πιάνουν ξανά τό νῆμα τῆς ἑλληνικῆς ἱστορίας γιά νά ἀνοίξουν τόν δρόμο πρός τόν Νέο Ἑλληνισμό.
Ὁ βασιλικός δικέφαλος ἀετός περνᾶ στούς Παλαιολόγους καί διατηρεῖται ὡς σύμβολο καί μετά τήν Ἅλωση. Ἀποκτᾶ τότε ἀλυτρωτική, δηλαδή ἀπελευθερωτική, σημασία καί γίνεται σύμβολο τῆς Μεγάλης Ἰδέας, πού γεννήθηκε στήν Πύλη τοῦ Ρωμανοῦ τήν αὐγή τῆς 29ης Μαΐου 1453.
Ἡ ἔνδοξη πτώση τῆς Βασιλεύουσας καί τῆς Αὐτοκρατορίας συνοδεύεται ἀπό τήν αὐτοθυσία τοῦ "ὑπέρ πίστεως καί πατρίδος" ἀγωνιζόμενου αὐτοκράτορα καί τῶν συμπολεμιστῶν του, πού ἠθικά καί συναισθηματικά συγκλονίζει πάντα τόν Ἑλληνισμό μέ ἀμείωτη ἔνταση. Γιά τό ὑπόδουλο Γένος τά αὐτοκρατορικά δικαιώματα δέν μεταφέρονται στή νέα δυναστεία τοῦ ἀσιάτη κατακτητῆ καί οἱ σουλτάνοι δέν εἶναι οἱ νόμιμοι διάδοχοι τῶν αὐτοκρατόρων.

Η σημαία του πολεμικού σώματος του Κροκόδειλου Κλαδά,όταν μάχονταν (1463) τους Τούρκους σε Μωριά και Ήπειρο. 

Η σφραγίδα του Γεωργίου Καστριώτη.
Κάτω απ΄ τα νύχια του Δικέφαλου Αετού ένα τσακάλι (συμβολίζει τον Τούρκο).Κυκλικά,συντμημένη επιγραφή στα Ελληνικά.Η πλήρης γραμματική-νοηματική ανάπτυξή της: ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ (προσφώνηση του Γ.Κ.),ΕΛΕΩ ΘΕΟΥ,ΑΥΤΟΚΡΑΤΩΡ ΡΩΜΑΙΩΝ,Ο ΜΕΓΑΣ ΑΥΘΕΝΤΗΣ ΤΟΥΡΚΩΝ,ΑΛΒΑΝΩΝ (δηλαδή Ηπειρωτών),ΣΕΡΒΩΝ & ΒΟΥΛΓΑΡΩΝ.

Ἡ Κωνσταντινούπολη δέν εἶναι πλέον ἡ οἰκουμενική πρωτεύουσα, ἀλλά ἡ σκλαβωμένη μάνα τῶν Ρωμηῶν. Στήν πόλη τῶν αὐτοκρατόρων κυριαρχεῖ τώρα τό ἑτερόδοξο, τό ἀλλότριο, ἡ ἀμάθεια καί ἡ βαρβαρότητα. Δέν ὑπάρχει πιά ἡ ὑπερεθνική, ὑπερφυλετική ἑνότητα πού ἐνσαρκώνει ὁ αὐτοκράτορας καί πραγματώνει ἡ Ἀνατολική Ἐκκλησία.
Ἡ νέα πολυπολιτισμική πραγματικότητα ἐπιβάλλεται ἀπό τήν ὀθωμανική διοίκηση. Αὐτό, ὅμως, πού μέ τή χάρη τοῦ Θεοῦ, ἔλαμψε, καταυγάζοντας Ἀνατολή καί Δύση, εἶναι βέβαιο ὅτι θά ἀνορθωθεῖ καί πάλι μέ νέα δόξα καί ἀκτινοβολία. Ὁ δικέφαλος ἀετός δέν χάνεται, ἀλλά ἀνανεώνει τή συμβολική του δύναμη καί σημαίνει τώρα τήν ἐλπίδα καί τήν πίστη γιά τήν ἀνάσταση καί τήν ἀνόρθωση τῆς Ρωμανίας. Ἡ παρουσία τοῦ δικέφαλου ἀετοῦ μπορεῖ ἐπίσης νά θεωρηθεῖ ὡς ὑπόμνηση τῆς βυζαντινῆς μας καταγωγῆς καί τῆς συνέχειας τῆς Ρωμηοσύνης.
Ὁ δικέφαλος ἀετός γίνεται κατά τήν Τουρκοκρατία σύμβολο καί γιά ἕνα ἀκόμη σταθερό χαρακτηριστικό τῆς ἑλληνικῆς ἱστορίας: τό αἴτημα τῆς ἀναγέννησης καί τῆς ἀποκατάστασης τῆς ἀρχαίας δόξας.
Ὁ δικέφαλος ἀετός, χωρίς νά ἀναφέρεται στή λαϊκή ποίηση καί τό δημοτικό τραγούδι, ἐμφανίζεται σέ πολυάριθμες καί πολύμορφες ἀπεικονίσεις. Στά δάπεδα τῶν μεταβυζαντινῶν ἐκκλησιῶν ὑπάρχει συχνά δικέφαλος ἀνάγλυφος ἀετός κάτω ἀπό τόν τροῦλλο.

Δικέφαλος αετός στην Εκκλησία Άγιος Νικόλαος, Δρόπολη.

Ἐμφανίζεται στή διακόσμηση τῶν ἐκκλησιῶν καί τῶν ἐκκλησιαστικῶν σκευῶν, στίς σφραγίδες γιά τό Χριστόψωμο, στήν ξυλογλυπτική, τά ἐκκλησιαστικά σκεύη, τά σινιά, τά κεντήματα, τά παγούρια, τήν ὑφαντική καί τίς ἐνδυμασίες, τήν ἀγγειοπλαστική καί τήν κεραμική. Στήν ἀρχιτεκτονική βρίσκεται στή ζωγραφική τῶν λαϊκῶν σπιτιῶν, τά ὑπέρθυρα, τό τζάκι καί τίς κτητορικές ἐπιγραφές. Ὁ δικέφαλος ἀετός γίνεται ἐπίσης ἔμβλημα τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου. Ἐκεῖ ὅμως, ὅπου ὁ δικέφαλος ἀετός ἀποτελεῖ τό πιό συχνό θέμα, εἶναι ἡ λαϊκή ἀργυροχοΐα, ὅπου διακοσμεῖ ἕνα κόσμο λεβεντιᾶς, φιλότιμου καί ἀρετῆς˙ ὅπως στά γιαταγάνια καί τά χατζάρια, τά καριοφύλια, τίς παλάσκες, τά χαϊμαλιά, τίς πόρπες, τά κιουστέκια, τά γιορντάνια, τά τεπελέκια, τά σκουλαρίκια, τά βραχιόλια, τίς ταμπακιέρες, τά φυλαχτά, τούς σταυρούς καί πάμπολλα ἄλλα πολύτιμα ἀντικείμενα - φορεῖς τοῦ λαϊκοῦ μας πολιτισμοῦ.
Σήμερα ἡ χρήση τοῦ συμβολισμοῦ τοῦ δικέφαλου ἀετοῦ σημαίνει τήν ἐπιμονή στή δύναμη τῆς παράδοσης, τήν ὑπόμνηση τῆς ἱστορικῆς συνέχειας καί τό αἴτημα γιά ἀναγέννηση.

Πάνω & δεξιά: Ελληνικά γραμματόσημα του 1913.

Τα αρβανίτικα και οι ναύαρχοι

Ο Ναύαρχος Σακελλαρίου με τον Γεώργιο Β' (1947)

Mνήμες Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου στη Μέση Ανατολή,από τον κ. Νίκο Χ. Πετράκο,από τη Βούλα.

«Κατά τη διάρκεια της Κατοχής,στη Μ. Ανατολή,η ηγεσία του Π. Ναυτικού (Β.Ν., τότε) που την αποτελούσαν οι Βούλγαρης (εξ Ύδρας),Αλ. Σακελλαρίου (εκ Μάνδρας) και Κώνστας (από Ασπρόπυργο),όταν συνεδρίαζαν είχαν γραμματέα επί των Πρακτικών των συμβουλίων των ελληνομαθή Άγγλο ανώτερο αξιωματικό.
Μετά κάποιο διάστημα διεπίστωσαν ότι αι συζητήσεις και αποφάσεις των,πριν λάβουν σάρκα και οστά,ήταν γνωστές στον τότε αρχηγό των συμμαχικών ναυτικών δυνάμεων ναύαρχο Κάνιγκαμ.
Το μυαλό τους δούλεψε.Στα επόμενα συμβούλια,μετά,η συζήτησις γινόταν στ΄ “Αρβανίτικα” που οι τρεις Έλληνες γνώριζαν λόγω καταγωγής.
Αυτοί οι Αρβανίτες κράτησαν ψηλά τη σημαία του Ναυτικού σ΄ όλο τον πόλεμο.»

ΤΑ ΝΕΑ,8-9/11/2003,σελ. 79.

Αθανάσιος Κομίνης

Κομίνης Αθανάσιος [1930-2001]

Καθηγητής της βυζαντινής φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών (γεννήθηκε στη Δόμβραινα,σήμερα Κορύνη,Θηβών, το 1930).Σπούδασε φιλολογία στην Αθήνα και τη Ρώμη.Το 1960 ανακηρύχθηκε διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Αθηνών και χρημάτισε ερευνητής στο Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών του Βασιλικού (σήμερα Εθνικού) Ιδρύματος Ερευνών (1960-1972).Υφηγητής (1966),έκτακτος καθηγητής της βυζαντινής φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής Αθηνών (1967-1972) και από το 1972 τακτικός στο ίδιο μάθημα. Έγραψε: Συναγωγή επιγραμμά- των εις τους τέσσαρας Ευαγγελιστάς (1951), Ρωμανού αίνος (στο “Ρωμανού του Μελωδού ύμνοι",τόμ. Α΄ 1952), Βυζαντινών αγωγή και διαγωγή (1956), Γρηγόριος Πάρδος μητροπολίτης Κορίνθου και το έργον αυτού (=Διδακτορική διατριβή,1960), Παρατηρήσεις εις τους χρησμούς Λέοντος του Σοφού (1960), Υμνογραφικά εις όσιον Αθανάσιον τον Αθωνίτην (1963),O νέος κατά- λογος των χειρογράφων της εν Πάτμω Ιεράς Μονής Ιωάννου του Θεολόγου (1966), Το Βυζαντινάν ιερόν επίγραμμα και οι επιγραμματοποιοί (1966), Πίνακες χρονολογημένων Πατμιακών κωδίκων (1968), Facsίmίles οf Dated Ρatmian Codices (1979), Αγιολογικά-Υμνογραφικά εις αγίαν Βαρβά- ραν (1977), Analecta Hymnίca Greeca e codicίbus eruta Italiae inferiorίs, tom ΙV (Canones Decembris) (1976), Η βιβλιοθήκη της Ι. Μονής Πάτμου ως πηγή για την ιστορία του Αιγαίου (1984), Πατμιακή Βιβλιοθήκη,τομ. Α' (1988), Οι Θησαυροί της Μονής Πάτμου (1988,ελλ.,αγγλ.,γαλλ.,γερμ.) κ.ά.
Διετέλεσε πρόεδρος της Εταιρείας Βοιωτικών Μελετών.

Βαθ=μαντρί και δαχτυλίδι.

Ας θυμηθούμε πως ήταν το παλιό μαντρί: ένας επίπεδος κυκλικός χώρος περιφραγμένος από ξερά κλαδιά.Η πλέξη των κλαδιών ήταν πολύ σφιχτή για να εμποδίζεται τόσο η έξοδος των ζωντα- νών,όσο και η είσοδος αρπακτικών.Υπήρχε μόνο μια δίοδος,η πορέ που,όπως θα δούμε,είναι ο αρχαιοελληνικός πόρος=πέρασμα,δίοδος,πόρτα.

Στα αρχαία ελληνικά υπήρχε ακριβώς η ρίζα βαθ,απ' όπου παράγονται τα: βάθος,βυθός,βαθύς και τα συναφή.

Όταν οι αρχαίοι μιλούσαν για βάθος,εννοούσαν σώμα ή έκταση με διαστάσεις.Το βάθος εξέφραζε ακριβώς αυτό,το εσωτερικό μέγεθος σώματος ή επιφάνειας.Όταν μιλάμε για υγρά στοιχεία,τότε το βάθος μετατρέπεται σε βυθό.

Ας ξαναγυρίσουμε στο μαντρί,μια σαφώς καθορισμένη έκταση που διαθέτει μια ικανή διάμετρο. Έχει εξ αυτού,περιεχόμενο,εσωτερικό χώρο,βάθος δηλαδή.Είναι ένα κυκλικό γήπεδο.

              

Έτσι και το δαχτυλίδι,που είναι σχηματικά όμοιο,πήρε το ίδιο όνομα. Στην κεντρική Εύβοια,απέ- ναντι απ΄ τον Ωρωπό,είχαν πολλοί αρβανίτες τα βάθια τους.Όταν σταδιακά αναπτύχθηκε εκεί οικι- σμός,πήρε ακριβώς αυτό το όνομα: Βάθια (ή Βάθεια).Είναι η σημερινή Αμάρυνθος.Ομοίως και στην παλιά Αθήνα,Μενιδιάτες αλλά και άλλοι αρβανίτες,είχαν περιοχή με τα βάθια τους.Το τοπω- νύμιο διασώθηκε ως σήμερα: είναι η πλατεία Βάθη.

Βέβαια,στα αρχαία,όπως και στα νέα ελληνικά,οι λέξεις βάθος και βυθός,κυρίως μέσα από συνθέ- σεις,εκτάθηκαν σε πλήθος μεταφορικών εννοιών,π.χ βαθύσκιος,βαθύπλουτος κ.ά.

Θα τελειώσω αναφέροντας μια παρατήρηση: έχουν πολλαπλασιαστεί αχαλίνωτα σχεδόν,τα σημεία στο διαδίκτυο και στο fb που αποπειρώνται γελοιωδώς να αποδώσουν τα αρβανίτικα στην αλβανική γλώσσα.

Θεωρώ βάσιμα ότι πρόκειται για αντίδραση και αντιπερισπασμούς στο προσωπικό μου έργο,καθότι με επιστημονική δεοντολογία ξεκαθαρίζω την ελληνικότητα του αρβανίτικου ιδιώματος.Γι' αυτά όμως θα τα ξαναπούμε πιο αναλυτικά.

Ποριά: η είσοδος στο μαντρί (=βαθ).

Στην αιτιατική ενικού έχουμε βεβαιωμένο τον τύπο πορέν,άρρηκτα και άριστα ενταγμένο στο κλι- τικό σύστημα των αρβανίτικων.Εξ αυτού όμως,οδηγούμαστε στην ονομαστική πορέ,που τη θεωρώ ως τον ορθό τύπο.Ποριά,πρέπει να ΄ναι η «ελληνοποίηση» του πορέ.

Πρόκειται για την αρχαία λέξη πόρος=πέρασμα,δίοδος,στενοπόρι/τρόπος ή μέσο επίτευξης σκο- πού.Παράγωγο του ρήματος περά-ω =διέρχομαι,περνώ,περνώ απέναντι,διεισδύω.Αργότερα,έλαβε (εκπτωτικά) και τη σημασία πωλώ. Από εδώ: πέρα,πέρας,πείρα,πορεύω,πορθμείο,έμπορος κλπ.

Τα αρβανίτικα είναι ελληνικά.Αυτό αποδεικνύουμε σε τούτη τη στήλη.Ας ετυμολογήσει κάποιος το αρβανίτικο πορέ αλλιώς,εκτός Ελληνικής γλώσσας.Παπαρολογίες ακούμε πολλές.Αποδείξεις, από όσους αμφισβητούν την ατόφια ελληνικότητά μας,δεν έχουμε δει ούτε μία.

Γιάννης Βασ. Πέππας,Φιλόλογος

Περί της χαίτης των Αρβανιτών

Αρβανίτες,αυτοί οι παλιοί Έλληνες 8

Διαβάζουμε στο βιβλίο του Θεοδοσίου Β. Βενιζέλου,"Περί του ιδιωτικού βίου των αρχαίων Ελλήνων",εκδ. Δημιουργία,Αθήνα 1995,σελ. 157,§209:

Ως προς τας τρίχας της κεφαλής•οι μεν πλείονες,των χωριτών μάλιστα,ξυρίζουσι πέριξ την κεφαλήν,ως τρεις δακτύλους υψηλά,τας δε άλλας τρίχας πλέκουσιν εις πλόκαμον,ον οι μεν περιτυλίσσοντες υπο- βάλλουσιν υπό τον σκούφον ή το φέσι,οι δ΄ αφίνουσιν αυτόν επί τα νώτα.Τον τρόπον τούτον της κου- ράς κακώς τινες των περιηγητών διισχυρίζονται ότι οι νυν Έλληνες παρέλαβον παρά των βαρβάρων, και δη παρά των Αλβανών.Τουναντίον ημείς νομίζομεν ότι οι Αλβανοί παρέλαβον αυτόν παρά των Ελλήνων,παρ΄ οις πανάρχαιος ην ο ως είρηται τρόπος της κουράς.διότι ούτω διέθετον τας της κεφαλής τρίχας οι αρχαιότατοι κάτοικοι τής Ευβοίας Ά β α ν τ ε ς,ους και ο Όμηρος αυτός διά τον τρόπον της κουράς «όπισθεν κομόωντας» καλεί•παρά τούτων δε των Αβάντων,εις Αιτωλίαν αποικησάντων,παρέ- λαβον αυτόν ύστερον οι Αιτωλοί,παρ΄ ων πολλώ ύστερον παρέλαβον τον ειρημένον τρόπον της κουράς οι γείτονες τούτων Αλβανοί και άλλοι των βαρβάρων,ως περί τούτου καλώς και ο Αίνιος νομίζει (Johann Georg von Hahn,Albanesische Studien,heft II,172).

Ο Θ. Β. Βενιζέλος (καθηγητής Φιλοσοφίας στη Γερμανία το β΄ μισό του 19ου αι.) μας λέει ότι οι αρβανίτες (τους αποκαλεί κι αυτός αλβανούς,κατά την πάγια τότε τακτική) ξύριζαν γουλί τα μαλ- λιά κι άφηναν μόνο μια κοτσίδα στη μέση,όπως οι αρχαίοι Ευβοείς Άβαντες (Άβαντες υπήρχαν και στην Ήπειρο).

Η κόμμωση συναντάται και στον Όμηρο (όπισθεν κομόωντας, δηλαδή, αφήνοντας χαίτη πίσω).

Φωτ. 2

Παραθέτω στην αρχή προϊστορική τοιχογραφία απ΄ το Ακρωτήρι της Θήρας (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο) με νεαρούς πυγμάχους όπισθεν κομόωντας.Στη φωτ. 2 απεικόνιση εκ του φυσικού του Θεόδ. Κολοκοτρώνη απ΄τον Γάλλο ζωγράφο Luis Dupre.Είχε χαίτη.Στην κατάληξη του κειμέ- νου,γνωστές λαϊκές ζωγραφικές αποδόσεις ηρώων του ΄21,όπου όλοι τους έχουν μακριά μαλλιά. Επομένως,αυτή η εντύπωση απηχεί την πραγματικότητα -μέρος της τουλάχιστον.Στον 19ο αι. (και παλιότερα λογικά) κάποιοι εκ των Ελλήνων άφηναν μαλλιά ή χαίτη,όπως και κάποιοι εκ των αρ- χαίων Ελλήνων.Άλλο ένα πολιτιστικό τεκμήριο διαχρονίας και συνέχειας του λαού μας.Πηγές μάς πληροφορούν ότι αυτή η κομμωτική ιδιαιτερότητα συναντιόταν και στους Έλληνες αρβανίτες,πα- ρέχοντας έτσι,άλλο ένα πειστήριο της Ελληνικής εθνικής τους ταυτότητας.

Στα μέρη μου όμως (ΒΑ Αττική),δεν διασώζονται τέτοιες αναμνήσεις.Εγώ,τουλάχιστον,δεν γνωρίζω. Η διάχυση,τέλος,ή από άλλες καταβολές ύπαρξη της συνήθειας της αντρικής χαίτης σε αλλόφυ- λους της βαλκανικής ελαχίστως ή ουδόλως μας ενδιαφέρει.

Ανδρούτσος

Διάκος

Καραϊσκάκης

Γιάννης Βασ. Πέππας,Φιλόλογος

Τα "τετζερέδια" του Φλεβάρη

Φωτ. 1

Aρβανίτες,αυτοί οι παλιοί Έλληνες 7

Όταν ήμουνα μικρούλης,8 χρονών,έζησα ένα παλιό δρώμενο στον Βαρνάβα που τότε ξετυλίχθηκε στην τελευταία του φάση.Ήταν 28 Φεβρουαρίου του 1969.Ομάδες νεαρών παιδιών γυρνούσαν στους δρόμους του χωριού «τραβώντας τεντζερέδια».Είχαν δέσει με σύρματα ένα μεγάλο αριθμό τενεκέδων,σε κάποια απόσταση ο ένας απ΄ τον άλλον,σχηματίζοντας έτσι μια μακριά γραμμή/ουρά που μπορεί να έφτανε και τα 3-4 μέτρα.Όλος αυτός ο «τενεκεδένιος στρατός» ήταν δεμένος με ένα σχοινί στη μέση τους.Έτρεχαν λοιπόν σε όλους τους δρόμους του χωριού εύθυμα και διασκεδαστι- κά.Φώναζαν μάλιστα το εξής χαρακτηριστικό (διωκτικό του κακού) τρίστιχο: "Ίκενι μι,ίκενι τσαπί/έτσενι ντάρα νε νησί/γιά νιέ γκρούα τσε μπεν μαγκί = Φύγετε ποντίκια,φύγετε σαύρες/πηγαίντε πέρα στο νησί/(όπου) είναι μια γυναίκα που κάνει μάγια" (συμβολικό κάλεσμα απώθησης καθετί δυσάρεστου και αντιπαραγωγικού και επανόδου του στον φυσικό του χώρο,το απόμακρο εξωπραγματικό πεδίο).Κανείς δεν ενοχλιόταν.Ήταν ένα δρώμενο ενταγμένο απόλυτα στην κοινωνικότητα της κοινότητας.Τότε που ήμουνα μικρός και για πολλά χρόνια αργότερα απλά ήξερα,όπως και όλοι οι άλλοι,ότι την τελευταία μέρα του Φλεβάρη στο χωριό μας «τραβάμε τετζερέδες».Χρειάστηκαν πολλά χρόνια,να αποφοιτήσω από τη Φιλοσοφική,να εμπλακώ εναργώς με την λαογραφία και την παράδοση για να συνειδητοποιήσω ότι εμείς οι αρβανίτες του Βαρνάβα διασώζαμε ένα αρχαιοελληνικό,παγανιστικό τελετουργικό.
Η καταγωγή του πηγαίνει πολύ πίσω,στους μύθους του θορυβώδους πανερωτικού τραγοπόδαρου Αρκαδικού θεού Πάνα (φωτ. 1.2) και στις πομπές των ακολούθων του.

Φωτ. 2

Στην αρχαιότητα συνηθιζόταν να αποδιώχνουν το κακό,την αρνητική ενέργεια,κάθε τι επιλήψιμο με την παραγωγή δυνατών κρότων,ενοχλητικού θορύβου και ανυπόφορων ήχων.Αυτή η διαδικασία εθεωρείτο αποτρεπτική και ανασχετική του κακού.Υπήρχε επίσης και ο χαρακτήρας του ευετη- ριακού.Αποχαιρετούσαν τον άκαρπο,σκληρό Χειμώνα και υποδέχονταν την ώριμη καρποφόρα Άνοιξη.
Το έθιμο έχει παραμείνει σε πολλές περιοχές της Ελλαδας.Γνωστότεροι ίσως είναι «οι Κουδουνά- δες» της Σκύρου (Γέροι και Κορέλες,φωτ. 3 & 4),αλλά πέρασε και στην χριστιανορθοδοξία.

Φωτ. 4

Φωτ. 3

                        

Σε αρκετά μέρη την μέρα της Ανάστασης,χτυπάνε τα στασίδια ή κουνάνε δυνατά του πολυέλαιους του ναού ακριβώς για να δημιουργήσουν αποτρεπτικό του κακού θόρυβο.Αλλά και τα γνωστά βα- ρελότα,εκρήξεις,τουφεκιές,όταν ακούγεται το «Χριστός ανέστη»,δεν είναι τίποτα άλλο παρά η δι- άσωση αυτού του αρχέγονου παγανιστικού τρόπου εκδίωξης,εξορκισμού του θανατερού,του άσχη- μου της καταστροφικής δύναμης.

Από το 1969 το έθιμο των «τετζερέδων» έφθινε στο χωριό και σήμερα όχι μόνο έχει πάψει να υ- φίσταται,αλλά τα νέα παιδιά το αγνοούν.Πρόσφατα,πάνε 10 χρόνια περίπου,έγινε μια αναπαρά- σταση χωρίς να έχει καμία σχέση με το λειτουργικό δυναμικό έθιμο των παιδικών μου χρόνων.

Δες και: http://www.tovima.gr/travel/article/?aid=499680

Γιάννης Βασ. Πέππας, Φιλόλογος

Γκρούα=γυναίκα

 Πριν ασχοληθώ με τη λέξη γκρούα,οφείλω να τονίσω ότι στην κοινωνία των αρβανιτών η γυναίκα έχαιρε εκτιμήσεως.Η σύζυγος απεκαλείτο ζώνια,που σήμαινε κυρά,δέσποινα,οικοδέσποινα,ακόμα και αφέντρα.Ήταν το θηλυκό του ζοτ,που εκτός από κύριος,αφέντης,(οικο)δεσπότης σήμαινε και θεός.Μερικές φορές ο θεός αποδίδεται και ως ινζότ.Ανιχνεύουμε εδώ το αρχαίο Ζευς (γεν.:Ζην-ός) οπότε ζώνια δεν είναι παρά η Διώνη,η θηλυκή ηγέτιδα δύναμη,το αντίστοιχο του Διός.

Μερικοί ανόητοι και άσχετοι βέβαια,υποβιβάζουν την κοινωνική θέση της αρβανίτισας,παρουσι- άζοντάς την ως έρμαιο των αντρών.Η κοινωνία των αρβανιτών ήταν κατά βάση πατριαρχική και δομημένη ως προς τα γένη (φάρες) κάτι που σαφώς αντανακλά την σύνθεση των αρχαιοελληνικών πόλεων με τις φυλές.Αν αναφερθούμε στους Χάονες δε,τους προγόνους των αρβανιτών,διαφέρουν όχι μόνο απ΄ τους άλλους Ηπειρώτες,αλλά κι απ΄ όλους τους Έλληνες μιας και η πολιτική τους οργάνωση δεν στηρίχθηκε ποτέ ούτε στη βασιλεία (αβασίλευτους τους χαρακτηρίζει ο Θουκυδίδης Β 80,5 κ.ά.Αβασίλευτους χαρακτηρίζουν οι πηγές τους αρβανίτες που απ΄ τον 14ο αι. κατέβαιναν στο Νότο,λόγω της χαλαρής υποτέλειάς του στα Βυζαντινά σκήπτρα),ούτε στην ολιγαρχία-τυραννία,ούτε στη δημοκρατία,αλλά σε ένα μοναδικό,όσο και ιδιότυπο σύστημα βασισμένο στις οικογενειακές, συγγενικές σχέσεις,αυτό που σήμερα λέμε σόι.Καταλαβαίνουμε έτσι την προσήλωση των αρβανιτών στις φάρες.

Δεν θα πούμε ότι η αρβανίτισα ήταν ισότιμη του ανδρός,αλλά ούτε και υποδεέστερη.Σήμερα με αναπτυγμένο το κίνημα του φεμινισμού και πλήρη την ανάπτυξη των ατομικών δικαιωμάτων είναι δύσκολο να κατανοήσουμε το ρόλο και τη λειτουργία της αρβανίτισας ζώνιας μέσα στον ιεραρχικά και αξιακά δομημένο κόσμο της.Η νέα γυναίκα,η ανύπαντρη,η κοπελιά,η κορασίδα δεν λεγόταν ποτέ γκρούα,αλλά βάιζα.Έχουμε έτσι ένα πρώτο χαρακτηριστικό της έννοιας της γκρούας,το ηλικι- ακό και δευτερευόντως το αν είχε κάνει δικιά της οικογένεια.Όταν γεννιόταν ένα κοριτσάκι και για τα πρώτα χρόνια της ζωής του το φώναζαν τσουπ (τσούπα).Όταν οι γονείς έφταναν τα 40,πολύ περισσότερο τα 50 χρόνια,τα παιδιά τους τους αποκαλούσαν γέρο και γριά.Η προσφώνηση αυτή δεν είχε τίποτα το απαξιωτικό,αντίθετα ξεχείλιζε από σεβασμό.

Η λέξη γκρούα προέρχεται από την αρχαιοελληνική λέξη γραύς,κι αυτή παράγεται από το γέ- ρων.Τα ονόματα αυτά δεν προσδιόριζαν μόνο ηλικιωμένους ανθρώπους,αλλά είχαν και επιθετική σημασία,δηλώνοντας το παλιό και το αξιοσέβαστο.Έτσι,η λέξη γραύς σημαίνει παράλληλα και το επικάθισμα,τον αφρό,το εκλεκτό τμήμα δηλαδή.Με αυτή την έννοια απαντάται η λέξη και στον Πλάτωνα και στον Αριστοτέλη.Από δω εξάλλου,και το γέρας (=βραβείο) και η γερουσία,το σώμα σεβαστών ηγετών.Πρέπει να πούμε ότι από τον Όμηρο η έννοια του γέροντος αποκτά ήδη πολιτι- κή σημασία,υποχωρώντας το ηλικιακό γνώρισμα.

Ομόρριζα και ταυτόσημα θεωρούνται τόσο τα Σανσκριτικά garam,gara όσο και τα Παλαιογερμα- νικά gra,grawer,grau.

Τα αρχαιοελληνικά λοιπόν,μας διασαφίζουν τη γκρούα των αρβανιτών: η ώριμη,άξια σεβασμού σύζυγος και μητέρα.

Η φωτογραφία από το θαυμάσιο λεύκωμα Θύμησες Πολυδενδρίου [Αττικής] 2003.

Γιάννης Βασ. Πέππας, Φιλόλογος-Συγγραφέας

Παράλληλες αξίες και θέσεις μεταξύ της αρχαίας Ελευσινιακής λατρείας και των Κουντουριώτικων δοξασιών.

Κατεβάστε τη μελέτη από εδώ

[δυστυχώς,η ποιότητα του pdf δεν είναι καλή]

Η καταγωγή του Αρβανίτη ήρωα του 1821,Αναγνώστη Τζουρκατιώτη.

Η ΕΠΙΧΕΙΡΟΥΜΕΝΗ ΠΑΡΑΧΑΡΑΞΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ

Περί Χατζή Αναγνώστη Τζουρκατιώτη

Ιστορική έρευνα του ΔΗΜ. ΓΙΩΤΑ

Στις 2/5/2005 με πρωτοβουλία του "Συνδέσμου Αφιδναίων" έγινε στις Αφίδνες (Κιούρκα) αποκάλυψη μνημείου προς τιμήν του οπλαρχηγού του 1821 Αναγνώστη Κιουρκατιώτη ή Τζουρκατιώτη (η διαφορά οφείλεται στον Αττικό τσιτακισμό).  

Εκ πρώτης όψεως αυτή καθ΄ εαυτή η ενέργεια είναι τιμητική για το γνωστό ήρωα του 1821 με μια ουσιώδη παράλειψη όμως που είναι η μη αναγραφή σ΄ αυτό της πατρίδας του που διαπιστωμένη ιστορικά είναι το ΜΕΝΙΔΙ.  

Προσωπικά δεν θα είχα πρόβλημα να παραστώ στην αποκάλυψη του μνημείου,μετά την "τιμητική πρόσκληση" που μου απηύθυναν οι οργανωτές,αν στο "σύντομο ιστορικό" που συνόδευε την πρόσκληση δεν γινόταν σαφής αναφορά περί της δήθεν καταγωγής του ήρωα από τις Αφίδνες,κάτι εντελώς ανιστόρητο και αναπόδεικτο τόσο από την ιστορία όσο και από την δήθεν παράδοση,στην οποία αβασάνιστα κατέφυγαν ελλείψει άλλων στοιχείων οι οργανωτές.  

Στην αναφερόμενη στην πρόσκληση βιβλιογραφία αναφέρονται τα Γενικά Αρχεία του Κράτους αόριστα,ενώ η μέχρι τώρα έρευνα σ΄ αυτά απολύτως τί­ποτα δεν έχει συνδέσει τον ήρωα με τα Κιούρκα ή Αφίδνες.  

Αναφέρονται επίσης αόριστα “Μεγάλα Εγκυκλοπαιδικά Λεξικά” τα οποία είναι γνωστό ότι για το 1821 στην Αττική περιλαμβάνουν πολλά λάθη και παραλείψεις,τα δε πρόσφατα επαναλαμβάνουν ανέλεγκτα τα προγενέστερα (π.χ. περίπτωση της ΠΑΠΥΡΌΣ-ΛΑΡΟΥΣ-ΜΠΡΙΤΑΝΙΚΑ στην αναφορά των Μενιδιατών αδελφών Λεκκαίων κ.λπ.).  

Η αναφορά στα δικά μου ιστορικά βιβλία είναι ατυχής,δεδομένου ότι σ΄ αυτά σαφώς αναφέρομαι ότι πατρίδα του Αναγνώστη Τζουρκατιώτη ή Αναγνώστη Μενιδιάτη,ήταν το Μενίδι Αττικής.  

Στα σχόλια των τοπικών εφημερίδων των Αχαρνών για το γεγονός,και στα οποία αναφερόταν η ιστορική βεβαιότητα για την πατρίδα του ήρωα που ήταν το Μενίδι και στις σχετικές επιστολές του Δήμου και της Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρείας Αχαρνών προς τους οργανωτές,προστίθεται και ένα χαρακτηριστικό της Εφημερίδας "ΝΕΟΙ ΣΤΟΧΟΙ" της 5/5/2005.Γράφει ο σχολιαστής:"...πάντως έμεινε μια σκιά που μπορεί να χαλκεύει την ιστορική αλήθεια στο μέλλον.Οι κάτοικοι των Αφιδνών ή των Κιούρκων όπως ονομαζόταν παλιότερα,που θα βλέπουν μετά από λίγα χρόνια το μνημείο του Αναγνώστη Κιουρκατιώτη ... δεν θα συνδέουν συνειρμικά την καταγωγή του οπλαρχηγού με τα Κιούρκα;" Το σχόλιο αφιερώνεται ουσιαστικά στην Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Αχαρνών που αντιμετώπισε παθητικά και χλιαρά την περίπτωση,νομιμοποιώντας τα επιδιωκόμενα από τους οργανωτές,με την παρουσία της.  

Κατά την άποψή μου,πράγματι αυτό αποτελεί μια έμμεση αλλά σαφή τελικά επιχειρούμενη παραχάραξη της ιστορίας της Αττικής,τα κίνητρα της οποίας θυμίζουν κάτι φαιδρό που έγινε μετά τη Γαλλική Επανάσταση,όταν μερικοί από τους πρωταγωνιστές της,αναδειχθέντες από τη λαϊκή βάση που ανέτρεψε τη βασιλεία,ελλείψει ευγενούς καταγωγής,απευθύνονταν στους"επαγγελματίες γενετιστές",οι οποίοι ανελάμβαναν,με το αζημίωτο βέβαια,να "ανακαλύψουν"ότι ο τάδε επαναστάτης κατάγονταν από ευγενική (Βασιλική) γενιά,διότι ήταν δήθεν συγγενής του αδελφού του κόμη τάδε κ.λπ.Ματαιοδοξία και ανοησία βέβαια που αντιμετωπίστηκε με χλευασμό.  

Παρά το γεγονός ότι στην τελετή των αποκαλυπτηρίων του μνημείου στα Κιούρκα οι ομιλητές,όπως ο Πρόεδρος του Συνδέσμου Αφιδναίων,ο τέως Πρωθυπουργός κ. Γρίβας και ο Πρόεδρος της Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρείας Αχαρνών παραδέχθηκαν ότι ο Κιουρκατιώτης ήταν Μενιδιάτης,έμεινε η σκιά της δήθεν "παράδοσης" που άφησε ο πρόεδρος του τοπικού Συνδέσμου,ότι η γενιά του ήρωα ήταν από τα Κιούρκα,όπως και η πρόσκληση έγραφε περί "καταγωγής".  

Βέβαια είναι παραδεκτό από τους ασχολούμενους με την ιστορία,ότι η παράδοση για να λαμβάνεται σοβαρά υπ΄ όψιν,πρέπει να συνοδεύεται από ΕΓΚΥΡΕΣ γραπτές μαρτυρίες,κάτι που στην προκειμένη περίπτωση δεν έγινε,αντίθετα επιστρατεύτηκε μια ... όψιμη δήθεν παράδοση,η οποία κανένα καλόπι­στο δεν έπεισε.  

Επειδή σε τέτοια σοβαρά θέματα δεν πρέπει να συντηρούνται και να αναπαράγονται συγχύσεις,θεωρώ ότι επιβάλλεται να παρατεθούν ΕΓΚΥΡΑ αποδεικτικά στοιχεία,όσα ο χρόνος επέτρεψε και η μέχρι τώρα ιστορική έρευνα αποκάλυψε,μόνο και μόνο από σεβασμό στη διαδρομή και θυσία του Μενιδιάτη ήρωα,στο μεγάλο Αγώνα για Εθνική ύπαρξη (1821-1833).  

Κατ΄ αρχήν πρέπει να τονιστεί ότι είναι εκτός πάσης αμφισβήτησης,ότι πατρίδα του Χατζή Αναγνώστη Κιουρκατιώτη ήταν το ΜΕΝΙΔΙ,όταν ο ίδιος ΑΥΤΟΠΡΟΣΔΙΟΡΙΖΕΤΑΙ  υπογράφοντας σημαντικά έγγραφα κατά τη διάρκεια του μεγάλου Αγώνα,ήτοι:  

1.Στη συνθήκη παράδοσης του κάστρου των Αθηνών (Ακρόπολης) από τους Τούρκους στους  Έλ­ληνες πολιορκητές,στις 10 Ιουνίου 1822.Υπογράφει μαζί με άλλους καπετάνιους ως ΧΑΤΖΗ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ ΜΕΝΙΔΙΑΤΗΣ και για λογαριασμό ολο- κλήρου του στρατιωτικού του σώματος,αποτελουμένου από συμπατριώτες του. Βλ. Κ. Παπαρηγόπουλου:«Ιστορία του Ελληνικού Έθνους» Έκδοση ογδόη σελ. 64 (παρατίθεται φωτογραφία του πρωτοτύπου).Βλ. Δ. Γιώτα:«Οι Μενιδιάτες κατά τον 18ο αι. και την Επανάσταση του ΄21» Έκδοση Ι.Λ.Ε.Αχαρνών 1990,σελ. 354 (αναδημοσίευση του εγγράφου).  

2.Σε χρεωστικό έγγραφο της Κοινότητας Αθηνών προς τον Οδυσσέα Ανδρούτσο για 14.609 γρόσια την 22/10/1822 υπογράφει μεταξύ άλλων εκπροσώπων ο ΧΑΤΖΗ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ ΜΕΝΙΔΙΑΤΗΣ Βλ. Γ.Α.Κ. Κ 47,Φ7. Δ. Γιώτα:«Οι Μενιδιάτες ...» όπ.π.,σελ. 359.Ο ίδιος την ίδια μέρα σε άλλο έγγραφο υπογράφει ως Αναγνώστης Τσουρκατιώτης.Βλ. Αρχεία Ελληνικής Παλιγγενεσίας τόμ. Α΄ σελ. 541 παράγραφος 2.Βλ. Δ. Γιώτα:«Όι Μενιδιάτες ...»,όπ.π.,σελ. 358.  

Θα έφταναν τα ανωτέρω αποδεικτικά στοιχεία για να καταρρίψουν τον κατασκευασμένο μύθο,αλλά συνεχίζω: 

3.Ο Νοτάριος (συμβολαιογράφος) των Αθηνών Ιωάννης Λαγάνης στην έμμετρη «Ιστορία της Επαναστάσεως των Ελλήνων» σύγχρονος των γεγονότων και μια από τις ελάχιστες γραπτές Αθηναϊκές πηγές της εποχής γράφει για την παράδοση από τους Τούρκους της Ακρόπολης:«...μπαίνει [στο κάστρο το 1822] κι ο Μήτρος Λίτζας,ο Μενιδιάτης ο Χατζής,ήτονε κι οι Χασιώτες,Μεσόγεια και Κατάδημα μαζί κι οι Κουλουριώτες ...» Βλ. Η ιστορία της Επαναστάσεως των Ελλήνων.«Ένα έμμετρο χρονικό 1821-1827 του νοταρίου Αθηνών Ιωάννη Λαγάνη» Έκδοση:Εταιρεία Στερεοελλαδικών Μελετών,Σχόλια-Επιμέλεια του Καθηγητού Πανεπιστημίου Παν. Χριστόπουλου,Αθήνα 1989 σελ. 67.  

4.Ο Αθηναίος Διονύσιος Σουρμελής που έγραψε την «Ιστορία των Αθηνών» ως αυτόπτης από το 1822 που ήρθε από την Κωνσταντινούπολη,γράφει χαρακτηριστικά για την απελευθέρωση της Αθήνας:«... και ποιήσαντες [οι επαναστάτες] τον όρκον υπακοής υποτάσσονται οι Χασιώται υπό τον Μελέτιον Βασιλείου και Δημήτριον Σκευάν συνδημότας των οι Μενιδιάται υπό τον Αναγνώστην Κιουρκατιώτην συνδημότην των οι Μεσογείται υπό τον Ιωάννην Δάβαριν, πρόκριτον τον χωρίου Λιόπεσι ...» βλ. Διονυσίου Σουρμελή:«Ιστορία των Αθηνών κατά τον υπέρ Ελευθερίας Αγώνα» εκδ. Β΄,επανέκδοση Χ. Τεγόπουλου-Ν. Νίκα χ.χ.,σελ. 14.Επίσης για το θάνατο του ήρωα στη μάχη του Καματερού στις 27/1/1827 γράφει:«... Μετ΄ αυτού δε απέθανε και ο γενναίος Αναγνώστης Κιουρκατιώτης Μενιδιάτης,ανήρ προβεβηκώς την ηλικίαν,αλλά νέος την ψυχήν,χρηματίσας απ΄ αρχής Όπλαρχος της Κωμοπόλεως Μενιδίου,και χρήσιμος αναδειχτείς πολίτης ...» σελ. 194.

5.Ο ιστορικός Σπ. Τρικούπης γράφει:«...έστησε [ο Μελέτης Βασίλειου] το μικρόν του στρατόπεδο [Απρίλης 1821] εν Μενιδίω,συμπαρέλαβε συναγωνιστές του τους Μενιδιώτας υπό τον Χατσή Αναγνώστην Τσουρκατιώτη,και τινας Σαλαμινίους ελθόντας προς αυτόν αυθορμήτως και την Ι8ην [Απριλίου 1821] εκτύπησε...» βλ. Σπ. Τρικούπη:«Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως».Έκδ. τρίτη.Τόμ. Α΄,Εν Αθήναις 1888 σελ. 140.   

6.Ο Διον. Κόκκινος στο σπουδαιότατο και πολύτιμο δωδεκάτομο έργο του «Η Ελληνική Επανάστασις» τόμ. 1ος σελ. 444 γράφει:«...ο εκ Μενιδίου Αναγνώστης Κιουρκατιώτης μυημένος εις την [Φιλικήν] Εταιρίαν και ζωηρότερον όλων των άλλων έως τότε κινούμενος εις την περιφέρειαν...».

7.Ο Κων. Διαμάντης τ. Διευθυντής των Γενικών Αρχείων του Κράτους (Γ.Α.Κ.) στο«Αθηναϊκόν Αρχείον» γράφει:«...Ήταν μεμυημένοι [στη Φιλική Εταιρεία] οι Επαναστατήσαντες την χώραν ταύτην [Αττική] Μελέτης Βασιλείου από Χασιάν,Αναγνώστης Κιουρκατιώτης από Μενίδι,Δημήτριος Ζωγράφος Αθηναίος,Ιωάννης Ντάβαρης από Λιόπεσι και οι αδελφοί Σκουζέ Γεωργαντάς και Παναγής Αθηναίοι».Βλ. Κων/νου Διαμάντη:«Αθηναϊκόν Αρχείον» έκδ. Δήμου Αθηναίων.Εν Αθήναις 1971,σελ. 12.Βλ. και σελ. 40 Αναφορά των Αθηναίων Εφόρων και κριτών προς τον Άρειο Πάγο περί αναγνωρίσεως αξιωματικών (Γ.Α.Κ. Κ47,Β΄ Φ3α) με την οποία προτείνεται ο Χατζη-Αναγνώστης Τζουρκατιώτης για το βαθμό του πεντηκοντάρχου την 29/1/1822.Το έγγραφο αναφέρει και ο Διον. Σουρμελής και λοιποί ιστορικοί.  

Τα ανωτέρω είναι μια μικρή επιλογή από τη σοβαρή ιστορική βιβλιογραφία συγχρόνων του ήρωα ιστορικών,καθώς και ντοκουμέντα από τα Γενικά Αρχεία του Κράτους (Κ. Διαμαντής όπ.π.).Περισσότερες ιστορικές πληροφορίες στην Αχαρναϊκή βιβλιογραφία.

ΛΟΙΠΑ ΑΠΟΔΕΙΚΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕ1Α

Ο Χατζή Αναγνώστης Κιουρκατιώτης η Χατζή Αναγνώστης Μενιδιάτης όπως ο ίδιος αυτοπροσδιορίζεται σε ιστορικής σημασίας έγγραφα γεννήθηκε,έζησε,αγωνίστηκε για την ελευθερία και πέθανε στο Μενίδι (μάχη Καματερού 27/1/ 1827).  

Τα στοιχεία που συνηγορούν στις διαπιστώσεις αυτές είναι οι διάφορες δικαιοπραξίες (ομόλογα-συμβόλαια) από τον 18ο αιώνα κ.ε. που έχει αποκαλύψει η ιστορική έρευνα,πέρα από τη γνωστή Ελληνική βιβλιογραφία.  

Από τα αποκαλυφθέντα ήδη στοιχεία αποδεικνύεται ότι από το 1796 τουλάχιστον ο Αναγνώστης είχε κτηματική περιουσία στο Μενίδι κάτι που επιβεβαιώνεται με δικαιοπραξίες του 1801,1813,1814,1825 κ.λπ. όπου ο Αναγνώστης συμμετέχει ως μάρτυρας,ως συνορίτης ή αγοραστής.Εύλογα μπορεί να ισχυριστεί κανείς ότι μέρος της περιουσίας αυτής προερχόταν από τους γονείς του γιατί αυτόματα δεν γίνεται κανείς οικονομικός παράγων,πρώτος πρόκριτος του Μενιδίου και τέλος ο οπλαρχηγός του.Οι Μενιδιάτες πάντα ήταν αρνητικοί την εποχή αυτή να εμπιστευτούν τις τύχες τους,τη ζωή τους και τη διακυβέρνηση του τόπου τους σε ξένο πρόσωπο.Απόδειξη είναι η διαμάχη με τους Αθηναίους 1821-1833.Στοιχεία από Γ.Α.Κ. (Τουρκικό κτηματολόγιο 1822-24) αποδεικνύουν ότι ο Αναγνώστης είχε εκτός από κτήματα και μελίσσια εγκατεστημένα στο Μετόχι Πάρνηθας και είναι ενδιαφέρον να τονιστεί ότι την ενασχόληση αυτή συνεχίζουν ακόμα και σήμερα απόγονοί του.  

Παραθέτω στοιχεία δικαιοπραξιών ενδεικτικά:

Έτος 1801.Στην προικοπαράδοση του Θανάση Αλεπού (Μενιδιάτη) στην κόρη του Κασιού,αναφέρεται συνορίτης στη θέση «Παληάμπελα» Μενιδίου ο Χατζή Τζουρκατιώτης.Βλ. Περιοδικό «ΛΑΜΠΗΔΟΝΑ» του Πνευμ. Κέντρου Ασπροπύργου, τεύχ. 22/2001.Δ. Γιώτα:«Παλιές δικαιοπραξίες της Αττικής» σελ. 22.

Έτος 1803.Σε πωλητήριο από Τούρκο στον Μενιδιάτη Μιχάλη Δημάσκο χωραφιών στο Μενίδι,που συνέταξε ο νοτάριος Αθηνών Ισίδωρος Ρούφος,αναφέρεται συνορίτης στην«Περούνα» Μενιδίου ο Χατζή Κιουρκατιώτης.Βλ. «ΛΑΜΠΗΔΟΝΑ» τεύχ. 21 σελ. 13.

Έτος 1804.Στην καταγραφή στον Κώδικα του νοταρίου Αντ. Καρόρη,του ξωφυλίου που έδωσε ο Μενιδιάτης Δαμιανός Τζελεπής το 1796 στην κόρη του,αναφέρεται συνορίτης στο Μενίδι ο Χατζή Αναγνώστης.Βλ. «ΛΑΜΠΗΔΟΝΑ» τεύχ. 23/2001,σελ. 21.

Έτος 1814.Σε ομόλογο πωλητήριο σπιτιού στο Μενίδι υπογράφει ως μάρτυρας ο Αναγνώστης Τζουρκατιώτης.Βλ. Δ. Γιώτα «Οι Μενιδιάτες ...» όπ.π.,σελ. 288 και σελ. 289 η φωτοτυπία του πρωτότυπου,το οποίο βρίσκεται στο αρχείο της Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρείας Αχαρνών.

Έτος 1824.Στις Κουκουβάουνες κατά την προικοπαράδοση της Σοφίας Στάμου Ντέγλερη που καταγράφει στον Κώδικα του ο νοτάριος Αθηνών Παν. Πούλος αναφέρεται συνορίτης ο Αναγνώστης Τζουρκατιώτης.Βλ. Γ.Α. Πετροπούλου:«Ο Κώδιξ του νοταρίου Αθηνών Παναγή Πούλου» Αθήναι 1957,σελ. 33 Έκδοση Πανεπιστημίου  Αθηνών.

Έτος 1825.Ο γιος του Χ"Αναγνώστη Μήτρος αγοράζει σπίτι στην Αθήνα στην ενορία της Αγίας Ειρήνης και στη συνέχεια τον ίδιο χρόνο το πουλάει.Βλ. «Παναγή Πούλου Κώδιξ» όπ.π.,σελ. 373 και 374.  

Ο γιος του Χ"Άναγνώστη Τζουρκατιώτη Μήτρος υπήρξε αγωνιστής του 1821,συμπολεμιστής του πατέρα του και μετά την απελευθέρωση τιμήθηκε το 1836 με την ανώτατη διάκριση,τον «αργυρόν σταυρόν».Βλ. Δ. Γιώτα:«Οι Μενιδιάτες ..." όπ.π.,σελ. 303.  

Αργότερα για τις υπηρεσίες του στον αγώνα του παραχωρήθηκε από το κράτος όπως και σε άλλους Μενιδιάτες έκταση στο «Δήμογλη» Μενιδίου όπου σήμερα το Ολυμπιακό χωριό (Φωτοτυπία του συμβολαίου στον τοπικό τύπο).

Η περιουσία του Μήτρου Αναγνώστη Τζουρκατιώτη ή Κιουρκατιώτη στο Μενίδι ήταν μεγάλη.Ο ίδιος εμφανίζεται σε πλήθος συμβολαίων και η διανομή της περιουσίας στον«Κάτω Κάμπο» έγινε με 18 κλήρους όπως σε ανυπόγραφο χειρόγραφο της εποχής αναφέρεται,το οποίο όμως επιβεβαιώνεται από ένα πλήθος συμβολαίων.Κανένα από τα συμβόλαια της οικογένειας Κιουρκατιώτη δεν αφορά την περιοχή Κιούρκων ή Αφιδνών όπως ονομάστηκε στη συνέχεια.  

Η οικογένεια του Χατζή Αναγνώστη Κιουρκατιώτη ή Αναγνώστη Μενιδιάτη όπως ο ίδιος υπογράφει σε σημαντικά έγγραφα,προφανώς για να τονίσει την καταγωγή του όταν προκύπτει θέμα εκπροσώπησης,για να μην γίνει σύγχυση με την πιθανή υπόνοια ότι εκπροσωπεί ένα μικρό χωριουδάκι,τα Κιούρκα,ενώ με την υπογραφή του ως Χατζή Αναγνώστης Μενιδιάτης επισημαίνει την καταγωγή του,η οικογένεια λοιπόν αυτή έζησε,αγωνίστηκε για την ελευθερία,εργάστηκε,απέκτησε περιουσία και οι μετέπειτα απόγονοί της έζησαν και ζουν στην Αθήνα και στο Μενίδι μέχρι σήμερα.

Ως παράδειγμα ανατρέχοντας σε μητρώα αρρένων του Δήμου Αχαρνών διαπιστώνουμε ότι κατά τον 19ο αιώνα (1845-1900) αναφέρονται οι αρρενογεννήσεις της οικογένειας ως εξής:

Έτος      1850   Κιουρκατιώτης    Ιωάννης      του     Γεωργίου          

1854          »          Χρήστος       »          »          

1856           »          Κώστας       »          »          

1867           »          Δημήτριος     »     Αναστασίου          

1876           »          Σωτήριος     »     Δημητρίου          

1879           »          Ιωάννης       »     Αναστασίου          

1882           »          Βασίλειος    »     Αναστασίου          

1883           »          Παναγής        »     Δημητρίου

 1885           »         Γεώργιος     »     Ιωάννη

 1889           »         Δημήτριος     »     Χρήστου

 1890           »         Κων/νος        »     Ιωάννη

 1893           »          Κων/νος        »     Δημητρίου

 1894           »          Γεώργιος      »     Χρήστου  

 1896           »          Σωτήριος      »     Χρήστου  

Προηγούμενες του 1845 καταγραφές δεν υπάρχουν.  

Αντίγραφο του μητρώου είναι κατατεθειμένο στο Αρχείο της Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρείας Αχαρνών.  

Ας εξετάσουμε όμως νηφάλια και τις αντίθετες με τα ανωτέρω σχετικά απόψεις.    

Το 1949 κυκλοφόρησε στο Μενίδι το βιβλιαράκι του Αλ. Γκίρα με τίτλο «Αχαρναί - ιστορία τριών χιλιετηρίδων».Ήταν το πρώτο βιβλίο για την τοπική ιστορία και προκάλεσε συγκίνηση στη Μενιδιάτικη κοινωνία.  

Αναφέροντας ο συγγραφέας τα γεγονότα του 1821 ανατρέχοντας στην γνωστή βιβλιογραφία,δίνει και κάποιες πληροφορίες περί Αναγνώστη Κιουρκατιώτη,χωρίς όμως να ισχυρίζεται ότι μεταφέρει την παράδοση όπως του μεταδόθηκε,απλά ήταν πληροφορίες αδιασταύρωτες.Γράφει λοιπόν (σελ. 31-32) «... Ο εμψυχωτής εις την επαναστατικήν κίνησιν των Αχαρνών υπήρξεν ο Αναγνώστης Κιουρκατιώτης,ο οποίος κατήγετο από τα Κιούρκα,όπου διέμενε προ της εκρήξεως της επαναστάσεως.Διωκόμενος όμως από τους Τούρκους διά τας υπόπτους επαναστατικάς του κινήσεις ηναγκάσθη να φυγοδικήσει εις τα πέριξ του Μενιδίου,όπου και εγκαταστάθη μονίμως.Το πραγματικόν του όνομα ήτο Δημήτριος Παπαδημητρίου ...».  

Η αναφορά αυτή του Αλ. Γκίρα ελέγχεται για τους εξής λόγους:    

Ο Αναγνώστης Τζουρκατιώτης κατοικούσε στο Μενίδι και είχε περιουσία από τον 18ο αιώνα (βλ. ανωτέρω αποδεικτικά στοιχεία).Το όνομά του δεν ήταν Δημήτριος (γίνεται σύγχυση με το γιο του και συμπολεμιστή του),το δε Παπαδημητρίου δεν υπάρχει ως επώνυμο στα Κιούρκα πριν την Επανάσταση ούτε στη συνέχεια.

Επειδή όμως η ιστορία πλάθεται κατά το δοκούν από τους μεταγενέστερους,ακούμε σήμερα ότι ο πατέρας του ήταν παπάς και έτσι βγήκε το επώνυμο.Άλλοι,επίσης Κιουρκατιώτες,ισχυρίστηκαν όπως έμαθα ότι το επώνυμό του ήταν Πρίφτης (στα αρβανίτικα η λέξη σημαίνει παπάς).Όμως Αναγνώστης Πρίφτης είναι άλλο όνομα,Μενιδιάτικο,που αναφέρεται σε ομόλογο του 1795 (βλ. Δ. Γιώτα:«Οι Μενιδιάτες ... σελ. 280) και είναι Μενιδιάτης συνορίτης σε Μενιδιάτικο κτήμα.Την ίδια εποχή ο Αναγνώστης Κιουρκατιώτης υπογράφει με το δικό του όνομα ως κτηματίας στο Μενίδι,επομένως είναι άλλο πρόσωπο.  

Επειδή από μέρους μου η έρευνα γύρω από τα πρόσωπα και τα επώνυμά τους ήταν εξαντλητική, παραθέτω και ένα ακόμα στοιχείο για το επώνυμο «Πρίφτης».

Το 1832 ο Αναγνώστης Πρίφτης από χωρίον Τζούρκα ετών 38 μαρτυρεί ενώπιον της Μικτής Ελληνοοθωμανικής Επιτροπής στην Αθήνα,για το τσιφλίκι «Λιόσα» του Κιαμήλμπεη.Κι αυτός δεν έχει προφανώς σχέση με τον συνονόματό του Μενιδιάτη,ούτε βέβαια και με τους συγγενείς του Μενιδιάτη Χατζή Αναγνώστη Τζουρκατιώτη (πηγή Γ.Α.Κ. μαρτυρίες της Μικτής Επιτροπής ΦΙ29).

Θα ήταν ενδιαφέρον να πληροφορηθούμε τι πραγματικά διασταυρωμένα στοιχεία διαθέτουν οι Κιουρκατιώτες,για να ισχυρίζονται ότι ο γνωστός μας ήρωας είχε καταγωγή της οικογένειας του από το χωριό τους.Στην ιστορική έρευνα,η μεταφορά της δήθεν παράδοσης δεν γίνεται αν δεν συνοδεύεται από γραπτά και έγκυρα έγ­γραφα ντοκουμέντα.

Αν δεν γίνει αυτό,τότε πρέπει κάτω από το όνομα του καπετάνιου στο μνημείο που στήθηκε αυθαίρετα σηματοδοτώντας την ιστορική σύγχυση πρέπει να γραφτεί«ΜΕΝΙΔΙΑΤΗΣ» όπως άλλωστε και ο ίδιος ΑΥΤΟΠΡΟΣΔΙΟΡΙΖΕΤΑΙ. 

Τελειώνοντας τις «Ιστορικές επισημάνσεις» για τους Μενιδιάτες ήρωες στο βιβλίο μου«Συμβολή στην ιστορική έρευνα της Αττικής 182Ι-1833» Αχαρναί 2002,σελ. 158 και 167-168 γράφω ότι:«... θεωρώ πιθανό η απώτερη καταγωγή της οικογένειας Κιουρκατιώτη να ήταν από τα Κιούρκα ...».Εδώ ο ερευνητής πρέπει να προσέξει τις λέξεις ΠΙΘΑΝΟ και ΑΠΩΤΕΡΗ. 

Σήμερα ο ψύχραιμος στοχαστής μπορεί να διορθώσει τη λέξη ΑΠΩΤΕΡΗ σε ΑΠΩΤΑΤΗ και η λέξη ΠΙΘΑΝΟ να εξακολουθήσει να έχει για τον αναγνώστη τη σωστή σημασία της που δεν επιτρέπει κατάχρηση.Άλλωστε από παλιά ομόλογα εμφανίζονται Μενιδιάτες από το 1734 έως το 1851 άτομα με ονόματα:Φράγκος, Τζιώτης,Κουλουριώτης,Κουντουριώτης,Μεθενίτης,Στουραΐτης,Μεσοΐτης,κ.λπ. (βλ. Δ. Γιώτα:«Οι Μενιδιάτες...»,όπ.π..Ερωτάται:αυτοί δεν ήταν Μενιδιάτες; Ποιος τους αμφισβήτησε ποτέ;

Η ανωτέρω έρευνα δημοσιοποιείται από σεβασμό στον ήρωα και την ιστορία του συνελευθερωτή της Αθήνας και το καμάρι των πολιτών της πόλης των Αχαρνών.Η Ελληνική γλώσσα περιλαμβάνει πληθώρα επιθέτων που δηλώνουν ίσως καταγωγή.

Οι μετακινήσεις ατόμων εντός του Ελλαδικού χώρου είναι φαινόμενο συνηθισμένο ήδη από την αρχαιότητα.Το συγκεκριμένο επώνυμο «Κιουρκατιώτης» είναι δηλωτικό ίσως μιας απώτερης ή απώτατης καταγωγής κάποιου γεννήτορα,αλλά ο συγκεκριμένος οπλαρχηγός γεννήθηκε και έδρασε στο Μενίδι, κάτι απόλυτα βεβαιωμένο από τον ίδιο με βάση τις ιστορικές πηγές.

 Η οικειοποίησή του από την Κοινότητα Αφιδνών,σημαίνει άγνοια της ιστορικής πραγματικότητας.Ποτέ κανείς στην Κρήτη δεν διανοήθηκε να αναφέρει ως Κρητικό τον Εθνικό μας ποιητή Διονύσιο Σολωμό,αν και είναι βεβαιωμένο ότι η καταγωγή του πατέρα του ήταν από την Κρήτη και της μητέρας του από την Πελοπόννησο.

Ίσως θα πρέπει να είναι κανείς περισσότερο προ­σεκτικός.Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν πρέπει να τιμώνται οι ήρωες,αλλά να τιμώνται με βάση την ιστορία.

Τέλος καλώ το Δήμο Αχαρνών να κάνει το ΧΡΕΟΣ του στους ήρωές του,όταν όλοι οι πιο διακεκριμένοι (Μητρομάρας - Λεκκαίοι) συλλήβδην και αυθαίρετα αμφι­σβητούνται ανιστόρητα.

Ρέα Γαλανάκη,ΕΛΕΝΗ ΜΠΟΥΚΟΥΡΑ

ΕΛΕΝΗ, Ή Ο ΚΑΝΕΝΑΣ

ΤΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ ΤΗΣ ΡΕΑΣ ΓΑΛΑΝΑΚΗ

ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΓΑΛΗ ΑΡΒΑΝΙΤΙΣΣΑ ΖΩΓΡΑΦΟ

ΕΛΕΝΗ ΜΠΟΥΚΟΥΡΑ-ΑΛΤΑΜΟΥΡΑ

Γράφει ο Γιάννης Βασ. Πέππας,Φιλόλογος

  Η ιστορική μυθιστορία αποτελεί ιδιαίτερο και ιδιόμορφο λογοτεχνικό κλάδο.Καλείται να συνταιριάξει τα ιστορικά δεδομένα και την ψυχολογική διείσδυση του συγγραφέα μέσα σ’ αυτά,όχι τόσο ως κατάθεση έμπνευσης,ενόρασης και μηνύματος του λογοτέχνη όσο κυρίως ως ανασύνθεση επίπονη και αυστηρώς προσεγμένη του ιστορικού πεπραγμένου.Το μυθοπλαστικό φτερούγισμα του συγγραφέα λαμβάνει πορεία πτήσης από το σωζόμενο αποδεικτικό,κατατοπιστικό υλικό,τα ντοκουμέντα,που όσο διασταυρωμένο και πλούσιο είναι,τόσο περιορίζει το ξέφρενο και αυθαίρετο του δημιουργού.

  Ο Σπύρος Μελάς (Ο Γέρος του Μωριά) και η Πηνελόπη Δέλτα (Βασίλειος ο Βουλγαροκτόνος,Στα μυστικά του βάλτου) έχουν ασχοληθεί με λαμπρό αποτέλεσμα με το είδος.Φυσικά δεν ήσαν οι μόνοι.Μυθιστορήματα και νουβέλες με ιστορικό υπόστρωμα μας έχουν δώσει και ο Μυριβήλης (Η ζωή εν τάφω),ο Βενέζης (Το Νο 31328),ο Καζαντζάκης (Καπετάν Μιχάλης,Αδελφοφάδες),η Δ. Σωτηρίου (Οι νεκροί περιμένουν) κ.ά.

  Αλλού το ιστορικό υλικό κυριαρχεί μετατρέποντας ουσιαστικά το συγγραφέα σε καταγραφέα-αφηγητή κι αλλού μειονεκτεί,ελλείπει,κατά κανόνα λόγω προβληματικών,αδύναμων,μισερών πηγών,επιβάλλοντας έτσι στη γόνιμη σκέψη,φαντασία,μα και σωφροσύνη (μέσω της σφαιρικής και απροκάλυπτης ιστορικής προσέγγισης) του συγγραφέα να παρεμβάλλει πιθανά συμπληρώματα μα και ουσιαστικές παρεκβάσεις.

  Όταν ο λογοτέχνης σχετίζεται λίγο ή περισσότερο με το κεντρικό του θέμα,πρόσωπο ή χρονική περίοδο η προσπάθειά του καθίσταται ευχερής (Να θυμηθούμε εδώ την περίπτωση της Μ. Ιορδανίδου με σημαντικά έντονο το αυτοβιογραφικό στοιχείο).Όσο όμως η σχέση αυτή απουσιάζει ή μηδενίζεται,η απόπειρα της μυθιστορηματικής διήγησης δυσχεραίνεται.Να τονίσουμε εδώ ότι ο ιστορικός άξονας αυτών των περιπτώσεων δεν είναι απαραίτητο να αναφέρεται σε εξαιρετικά ή πασίγνωστα στοιχεία του παρελθόντος ή διάσημα πρόσωπα.Ας θεωρήσουμε το “ιστορικό” με την ευρεία έννοιά του:Πράγματα,άνθρωποι,εποχές,καταστάσεις που πέρασαν και άγγιξαν με την όποια δυναμική τους τη ροή της καθημερινότητας με περιορισμένη ή όχι εμβέλεια.

  Η Ρέα Γαλανάκη για τέσσερα γεμάτα χρόνια συγκέντρωνε υλικό για την πρώτη Ελληνίδα ζωγράφο,την Ελένη Μπούκουρα-Αλταμούρα.Ταξίδεψε σε ιταλικές πόλεις, ενημερώθηκε σε αρχεία,βιβλιοθήκες με προσωπικές επισκέψεις ή μέσω συνδρομής τρίτων.Συνομίλησε με πλήθος κόσμου,τόσο απογόνους της ζωγράφου,όσο και διαφωτιστές της ζωής και της εποχής της.Η πολύχρονη και πολύμοχθη προσπάθειά της απέδωσε το μυθιστόρημα «ΕΛΕΝΗ, Ή Ο ΚΑΝΕΝΑΣ» που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις ΑΓΡΑ το 1998 κι έφθασε ήδη σε ικανοποιητικό αριθμό επανεκδόσεων.Η Ελένη Μπούκουρα γεννήθηκε στις Σπέτσες.Από νωρίς διαφάνηκε το ζωγραφικό της ταλέντο που η εύπορη οικογένεια Μπούκουρα το υποστηρίζει.Διδάσκεται ζωγραφική στην Αθήνα,με ιδιαίτερα μαθήματα,από τον Ραφαήλ Τσέκολι.Ο Ιταλός ζωγράφος αναζητούσε στην Ελλάδα κατάλληλες τοποθεσίες,υγιεινές περιοχές για να αντιμετωπίσει την ασθένεια (φυματίωση) της κόρης του.Είχε φθάσει στην Αθήνα,όπου εργαζόταν ως δάσκαλος ζωγραφικής,έχοντας ζήσει προηγούμενα για κάποιο διάστημα στην Κέρκυρα.Ο Ιταλός καλλιτέχνης ενεπλάκη δραστικά στα πολιτικά και κοινωνικά γεγονότα της εποχής.Συμμετείχε δε στην κίνηση του 1843 για την απόδοση συντάγματος απ΄ τον Όθωνα.Στις εφημερίδες της εποχής αναφέρεται ως Τσέκολης ή Τσάκολας.Στο «Σχολείο των Τεχνών»,που ίδρυσε στην Αθήνα,η νεαρή Ελένη,ως γυναίκα που ήταν και σύμφωνα με τις αντιλήψεις της εποχής,αδυνατούσε να φοιτήσει.Μεταβαίνει στην Ιταλία για συνέχιση των ζωγραφικών σπουδών της.Φθάνει εκεί κατά την επανάσταση ενάντια στο σκληρό βασιλέα (του τότε κρατιδίου των Δύο Σικελιών) Φερδινάρδο Β΄,ισπανικής καταγωγής.

  Η Ελένη αναγκάζεται να μεταμφιεστεί σε άντρα για να μπορέσει να ξεπεράσει και την εκεί υπάρχουσα προκατάληψη κατά των γυναικών,προκειμένου να μπορέσει να σπουδάσει την τέχνη της.Δίνει εξετάσεις στη σχολή των Ναζαρηνών ζωγράφων,εδρεύουσα σε μοναστήρι του Αγ. Ισιδώρου,στα περίχωρα της Ρώμης, όπου και εισάγεται.Σύντομα βραβεύεται το έργο της «Απελπισία».

  Περιδιαβαίνει την Ιταλία και εγκαθίσταται στη Φλωρεντία.Εκεί ξανασυναντά το μεγάλο έρωτα της ζωής της,τον αρχιτέκτονα-ζωγράφο Φραντζέσκο Σαβέριο Αλταμούρα.Από μητέρα Ελληνίδα ο Αλταμούρα (τη Σοφία Περηφάνου) είχε γοητεύσει την Ελένη ήδη από το πρώτο στάδιο της παραμονής της στην Ιταλία,όταν τον είχε πρωτογνωρίσει στη Νάπολη ως θερμό επαναστάτη κατά του Φερδινάρδου.Εξαιτίας αυτής της δράσης ο Αλταμούρα είχε καταδικαστεί ερήμην σε θάνατο και διέφευγε σε βορειότερες ιταλικές περιοχές.Η Ελένη κι ο Αλταμούρα ζουν μαζί για 3 χρόνια.Είχαν αποκτήσει ήδη δύο παιδιά,τον Ιωάννη και τη Σοφία,όταν παντρεύτηκαν.Ως νόμιμο ζευγάρι απέκτησαν και τρίτο παιδί,τον Αλέξανδρο.Η Ελένη αναγκάζεται να επιστρέψει οριστικά στην Ελλάδα με τα μεγαλύτερα παιδιά της,καθώς ο Αλταμούρα την εγκαταλείπει και φεύγει με την Αγγλίδα φίλη του Τζέιν Χέι και τον μικρό Αλέξανδρο.Η Ελένη διαγράφει μια λαμπρή καλλιτεχνική πορεία ως ζωγράφος,συνεχώς όμως φθίνουσα λόγω των ψυχολογικών της προβλημάτων ένεκα του χωρισμού της.Ο γιος της Ιωάννης ακολουθεί τα καλλιτεχνικά της βήματα και καταξιώνεται ως σημαντικός ζωγράφος.Επιστρέφοντας απ’ τις σπουδές του στην Κοπεγχάγη επιδεικνύει ένα έξοχο ταλέντο.Ο Ιωάννης Αλταμούρας θεωρείται και σήμερα από τους αξιολογότερους Έλληνες ζωγράφους.Δυστυχώς όμως ασθενεί και πεθαίνει νεότατος.Πεθαίνει και η αδελφή του Σοφία.Η Ελένη κλείνεται ερμητικά στον εαυτό της.Καταφεύγει στις Σπέτσες,όπου και ζει τα τελευταία 25 χρόνια της ζωής της μοναχικά.Μετατρέπει μια παλιά αποθήκη σε κατοικία και συναντά ελάχιστο κόσμο.Η παλιά οικονομική ευμάρεια των Μπουκουραίων δεν υπάρχει πια.Η Ελένη μπαίνει στη μετά τη ζωή,ζωή,όπως εύστοχα διατυπώνει η Ρ. Γαλανάκη.Καίει τα έργα της!Μετά το θάνατό της ο αδερφός της Αναστάσης θα βρει μέσα στα χαρτιά της κάποια λίγα σχέδια καθώς και το τελευταίο της δημιούργημα,«το στοιχειό του σπιτιού των Σπετσών»,μια μικρή μπλε και μοβ ακουαρέλα που απεικονίζει έναν Αρλεκίνο με μεσαιωνικό κοστούμι τρέχοντας στον αέρα με στιλέτο και μάσκα,ανεμίζοντας έναν κοντό μανδύα.

 

Κατά την απομόνωσή της αυτή στις Σπέτσες θα την επισκεφθεί ο γιος της Αλέξανδρος.Για μία και μοναδική φορά!Η Ελένη δεν τον είχε ξαναδεί από βρέφος κι ούτε θα τον ξανάβλεπε μετά την αποχώρησή του.Ο «Σάντρο» φαίνεται πως τρόμαξε από την εικόνα της άγριας ερημίτισσας μάνας του.Αντίκρισε μιαν ηλικιωμένη δεισιδαιμονική γυναίκα βασανιζόμενη από ενοχές.

  Ίδια αισθήματα,όπως του Σάντρο,πρέπει να ΄χαν δημιουργηθεί και στους υπόλοιπους Σπετσιώτες.Είχαν φθάσει να θεωρούν την απόκοσμη Ελένη και μάγισσα.Γι΄ αυτό και όταν πέθανε,στις 20 Μάρτη 1900,ημέρα Δευτέρα,τη θάβουν άρον-άρον προτού προφθάσουν να έρθουν απ΄ την Αθήνα οι συγγενείς της.Σφραγίζουν μάλιστα και το σπίτι της!

  Η Ελένη στην Ιταλία υπέγραφε τα έργα της ως «Κανένας».Η αναγκαστική μεταμφίεσή της τής δημιουρ- γούσε μιαν εσωτερική σύγκρουση.Μη μπορώντας να είναι αυτό που πραγματικά ήταν,αισθανόταν ασφυκτι- κά πιεσμένη.Η υπογραφή της «Κανένας» έδειχνε τόσο την αγχωτική διάσταση της κρυφής,διπρόσωπης ζωής της, όσο και την καλλιτεχνική αντίδραση του ελεύθερου δημιουργού:αδυνατώντας να δηλώσει ανεμπόδι- στα,άνετα την εσωτερική της έκφραση δεν αρκείται σε μια μεσοβέζικη,απατηλή,ημιδιαφανή εκπροσώπηση-παρουσία,αλλά επιλέγει την αξιοπρεπή ανωνυμία «Κανένας».

  Η Ρέα Γαλανάκη στάθηκε απέναντι στην πρωταγωνίστριά της με μεγάλο σεβασμό,σοβαρότητα,μα και τρυφεράδα.Αγκάλιασε,ένιωσε την καλλιτέχνιδα,συμπάθησε (συν+πάσχω) τη γυναίκα,άκουσε το λόγο και τη σιωπή της.Η επιλογή του τίτλου του βιβλίου της,«Ελένη, ή ο κανένας»,δείχνει πως δεν σκιαγράφησε μόνο σε ιστορικό,χρονολογικό επίπεδο την Ελένη,αλλά την κοίταξε κατάματα στην καρδιά και την ψυχή.Δεν υπήρξε η Ρ. Γαλανάκη ο ψυχρός,ανέκφραστος,αντικειμενικός έστω ψηλαφητής και αξιολογητής του αρχειακού υλικού και των προφορικών πληροφοριών,μα ο θερμός ευαίσθητος δέκτης κάποιων παλμών από τη ζωή μιας προηγούμενης γυναίκας που λαχτάρησε,κόπιασε,αγάπησε,πόνεσε,ταξίδεψε σε γη κι αστέρια και αφέθηκε τέλος στην πανάρχαια ριζική δύναμη της μοίρας...

  Αυτό το τελευταίο στοιχείο,που και η Ρ. Γαλανάκη αφήνει να διαχυθεί σ΄ όλο το μυθιστόρημά της, δεν είναι καθόλου άσχετο με την αρβανίτικη καταγωγή και την αρβανίτικη ιδεολογική,πνευματική συ- γκρότηση της Ελένης.Η Ελένη Μπούκουρα,όπως φανερώνει και το όνομά της (ιμπούκουρ=όμορφος,εύρω- στος στα αρβανίτικα) ήταν αρβανίτισσα,όπως κι όλοι οι Σπετσιώτες άλλωστε.Η Ρ. Γαλανάκη,που απ’ το επίθετο δεν διακρίνεται αρβανίτικη προέλευσή της,επιδεικνύει μιαν αξιοθαύμαστη εντιμότητα και ειλικρίνεια στην οικοδόμηση του χαρακτήρα και της προσωπικότητας της Ελένης,μα και στην καταγραφή του Σπετσιώτικου αρβανίτικου περιβάλλοντος,που τη διαμόρφωσε και το οποίο εξέφραζε.Έτσι,δεν δι- στάζει να χαρακτηρίσει το αίμα της Ελένης αρβανίτικο (σελ. 65),το πείσμα της αρβανίτικο (σελ. 87),τη φάρα της φυσικά αρβανίτικη (σελ. 116), τις ρίζες της ως καθαγιασμένες αρβανίτικες (σελ. 140) και τις Σπέτσες αρβανίτικο νησάκι (σελ. 161).

  Η Ελένη προσδιορίζεται ως έφηβη Αρβανίτισσα (σελ. 36),πεισματάρα Αρβανίτισσα (σελ. 102),ως Ελληνοαρβανίτισσα (σελ. 129),ως Ελληνοαρβανίτισσα μάνα (σελ. 161),ως Ελληνοαρβανίτισσα δειλή,στις στιγμές της αδυναμίας της (σελ. 181),και ο Ιωάννης Αλταμούρας ως Ελληνοαρβανίτης γιος της Ελένης (σελ. 166).”Ως Αρβανίτισσα και ως Ελληνίδα” (σελ. 169) η Ελένη αισθάνεται εξόριστη,αποδιωγμένη απ΄ τους δικούς της,αν δεν επισημοποιήσει τη σχέση της με τον Αλταμούρα.Ο οποίος Αλταμούρας την αντιλήφθηκε μόνο ως ”Ελληνίδα και ουδέποτε ως Αρβανίτισσα” (!)(σελ. 171).

  Στα παιδικά όνειρα της Ελένης σαρκώνονται Αρβανίτες,χριστιανοί και οθωμανοί (σελ. 190).Αρβανίτες,Ναυπλιώτες απασχολούν τη σκέψη του Καπετάν Μπούκουρα (σελ. 27).Αρβανίτισσες μοιρολογίστρες κλαίνε την Κυρά-Λένη στην ανάπαψή της (σελ. 215).

  Η Ελένη αντλεί ζωή,δύναμη “από την αρβανίτικη,την άγραφή μας γλώσσα” (σελ. 166) για ν΄ αντιμετωπίσει την αρρώστια του γιου της Ιωάννη.Σκέφτεται πως η δυναμική που αποπνέει το “αρβανίτικο νησάκι” των Σπετσών ίσως στάθηκε αφορμή που πήγε κι έζησε εκεί τα τελευταία του χρόνια ο “Ελληναρβανίτης γιος της”,“παρά στην ελληνική Αθήνα” (!) (σελ. 166),στην οποία Αθήνα όμως,κατά τις ταραχές της 3-9-1843,ακούγονται “ελληνικά και αρβανίτικα” (σελ. 51).

  Τα αρβανίτικα είναι η γλώσσα που μίλαγαν όλοι οι Σπετσιώτες (σελ. 11),ορθόδοξοι Αλβανοί κυνηγημένοι παλιότερα από μουσουλμάνους Τουρκαλβανούς (σελ. 13).Μπορούσε όμως ν΄ ανακαλύψει κανείς και “τις Ελληνοαρβανίτισσες οικοδέσποινες...να μιλούν...με θαυμαστή καλλιέπεια την καθαρεύουσα γλώσσα” (σελ. 190).Στα αρβανίτικα ο Γιάννης Μπούκουρας διηγιόταν τις περιπέτειές του στα παιδιά του (σελ. 20),αρβανίτικα και τα κελεύσματά του πάνω στο “Θαλάσσιο Ίππο”,το καράβι του (σελ. 205).Η μικρή Ελένη αντιλαμβάνεται στα πρώτα καλλι- τεχνικά βιώματά της πως η ζωγραφική είναι πέρα απ΄ τις “αρβανίτικες και ελληνικές της λέξεις” (σελ. 32).Στις πρώτες δυσκολίες της όμως στην Ιταλία αναρωτιέται μήπως πρέπει να “ξαναγυρίσει στα αρβανίτικα και τα ελληνικά” (σελ. 78).

 

Η Σπετσιώτισσα Αρβανίτισσα ζωγράφος,όπως απεικόνισε η ίδια τον εαυτό της.

Η Ελένη απευθύνεται στη Σπετσιώτισσα βοηθό της,τη Λασκαρίνα,“στη ντόπια λαλιά”.Οι “αρβανίτικες φρά- σεις”,η “άγραφη αλβανική” (σελ. 197) είναι το πατρικό και μητρικό επικοινωνιακό της μέσο.Πολλές φορές αυτή η γριά υπηρέτρια Λασκαρίνα συγχέεται στη σκέψη της Ελένης με τη Μεγάλη Κυρά,τη δοξα- σμένη Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα,αδικοχαμένη από “όμαιμο αρβανίτικο βόλι” (σελ. 17).Και στα μοναχικά στερνά της Ελένης,που οι μνήμες κυριαρχούν στους συλλογισμούς της,αλλά και στα πιο δυναμικά νιάτα της,η ηρωική Λασκαρίνα μπολιάζει και καθοδηγεί μέσα απ΄ τα μονοπάτια της καρδιάς και του χρέους τη μεγάλη ζωγράφο.

  Η ιδεολογία,ο πολιτισμός,το σκέπτεσθαι της Αρβανιτιάς στιγμή δεν εγκατέλειψε την Αρβανίτισσα Ελένη.Δεν θα μπορούσε να γίνει κι αλλιώς μιας κι απ΄ τη γέννησή της,σ΄ όλη την πορεία της ζωής της ως το τέρμα,το βίωμα της Σπετσιώτικης μήτρας,το αρβανίτικο φέρεσθαι των δικών της,η διάπλαση του χαρακτήρα της και η διαμορφωμένη κοσμοθέασή της χτίσθηκε και συνεχώς ανατροφοδοτούνταν με τα ξεχωριστά παλικαρίσια χαρακτηριστικά της φάρας!

  Η Ρ. Γαλανάκη συνέλαβε εύστοχα αυτές τις σταθερές προσλαμβάνουσες της Ελένης και τις πέρασε τόσο στην ψυχολογική σκιαγράφηση της πρωταγωνίστριάς της,όσο και σε επεισόδια πλοκής του κειμένου της:ο αδελφός της Ελένης Αναστάσης δεσμεύεται απέναντί της με “μπέσα”,την οποία και τηρεί με ιερότητα (σελ. 118,177).Στη μπέσα τους ορκίζονται οι Σπετσιώτες αφηγούμενοι τη φωτιά στο σπίτι της Ελένης (σελ. 238).Η ενέργεια της τιμημένης,καθοριστικής ρίζας ως οπτασιακός ή ενσυνείδητος “Αρβανίτης Πατριάρχης”,ως “ανελέητος ίσκιος” (σελ. 186),έρχεται να θαμπώσει κάθε άλλο βερνίκι περαστικών καθημερινοτήτων.

  Το αρβανίτικο έθιμο (σελ. 111) μπορεί να συμπορεύτηκε με το ελληνικό ή κι εντελώς πρόσκαιρα με το φράγκικο,μα επικράτησε τέλος μόνο,ως θέσμιση του κόσμου και των ισορροπιών της Ελένης.Θεωρεί ότι ο γιος της Ιωάννης τραβάει για σπουδές στη θαλασσινή Δανία εκδικούμενος,σε μιαν παθιασμένη,ανομολόγητη,ασύνειδη ίσως αρβανίτικη βεντέτα (σελ. 144-145),“τις χερσαίες αναζητήσεις του Σαβέριο”,του πατέρα του.Όλος ο αρβανίτικος ηλιοκεντρικός,παγανιστικός στοχασμός και στάση ζωής,όλη η “ελληνοαρβανίτικη δεισιδαιμονία” (σελ. 157) διαχέεται στη σκέψη,στη ζωή και τέλος στις κατασταλαγμένες μοναχικές επιλογές της Ελένης.

  Η φύση δεν γίνεται αντιληπτή ως όμορφος διάκοσμος,ως άλλος συνυπάρχων,μα ως βασικός όρος ζωής και ηθικής!Μαθαίνει από τα μικράτα της η Ελένη τη λατρεία της θάλασσας,όχι γιατί ο ναυτικός πατέ- ρας της ζει και πλουταίνει απ΄ αυτήν,μα γιατί είναι ένα άγιο στοιχειό!Καμιά φορά οι αρβανίτικες διηγήσεις παρουσίαζαν τη θάλασσα ως αποφασιστικό κριτή και δικαστή της μοίρας των ναυτικών.Ένας καβαλάρης χάρος με τρίαινα στο χέρι (σελ. 23)!Οι μοιρολογίστρες κλαίγοντας τη Μεγάλη Κυρά,όπως αχνοφέγγει στις αναμνήσεις της Ελένης (σελ. 17),κλώθουν το μυστήριο,πολύπλοκο πάλεμα των δυνάμεων της ζωής.Μπαίνοντας στη μετά τη ζωή,ζωή της η Ελένη νιώθει ότι “μπαίνει στο χορό των ανεράϊδων” (σελ. 198).Δεν είναι καθόλου λαογραφική η προσέγγιση της Ρ. Γαλανάκη στο ιστορικό της πλαίσιο,αν και τα στοιχεία της αρβανίτικης λαο- γραφίας θηλυκώνουν ταιριαστά με τα παλιά συμβάντα και τους γεωγραφικούς χώρους.Είναι πλησίασμα δυναμικό και ατόφιο.Είναι το σωστό ψηλάφισμα των συλλογισμών της Ελένης που καδράρισαν τη ζωή της.Να ένα δείγμα:Κατατρύχεται η Ελένη που η αγάπη της για τον Αλταμούρα την οδηγεί στο να κάνει δύο παιδιά μαζί του αστεφάνωτη.Για να μαλακώσει τη “γονεϊκή κατάρα” (σελ. 168) τον παντρεύεται ασπαζόμενη τον καθολικισμό.Όλος ο ιδεολογικός ιστός της φάρας, όλο το πλέγμα αξιών της αρβανίτικης ντομπροσύνης σχίζεται και αμαυρώνεται! Έννοιες όπως η τιμή,η πίστη,η ευθύτητα,η σταθερότητα καταρρακώνονται!Η Ελένη εξαρχής σπεύδει στον σπασμωδικό εξιλασμό: ονομάζει τον πρωτότοκο γιο Τζοβάννι Μαρία Κριζίνι,ζητώντας έτσι άφατη συγγνώμη απ΄ τον πατέρα της Ιωάννη (Τζοβάννι),τη μητέρα της Μαρία (Μαρία) και όλη τη φάρα των Χρυσιναίων,μια και το πραγματι- κό επίθετο του σογιού δεν ήταν το κατοπινότερο παρατσούκλι Μπούκουρας,αλλά Χρυσίνης (Κριζίνι)!Ως Χρυσίνη εξάλλου υπογράφει στα τελευταία της η αυτοενοχοποιούμενη Ελένη (σελ. 179).Οι ενοχές της για την παράβαση των οσίων της αρβανίτικης ιδεολογίας βαραίνουν με την αποτυχημένη της αγάπη–γάμο,εκλογικεύονται με το θάνατο των δύο “νόθων” παιδιών και αναζητούν ξαλάφρωμα στη νησιώτικη απομόνωση.Οι συχνές επισκέψεις στα μοναστήρια των Σπετσών μοιάζουν με ύστατη συγγνώμη προς την προδομένη Ορθόδοξη ανατροφή της!Φουρτουνιασμένη η ζωή ως κι ο θάνατος της Ελένης.Της αρβανίτισσας Ελένης.Μα και της βαθιά Ελληνίδας!Μεγάλη η προσφορά του νησιού της στην πατρίδα.Αγωνιστές και το σόι της. Πολεμιστής ο πατέρας της.Στον Αγώνα άπλωνε τα κανόνια στο πλοίο του και το στράτευε στις όπου ναυμαχίες.Χαλαλίζοντας εμπόριο,χρήματα,κέρδη.Η σημαία και δίπλα της άλλη μία,αυτή με το δι- κέφαλο αετό (σελ. 15).Δίδαξε ο Γιάννης Μπούκουρας,ο Σπετσιώτης Αρβανίτης καραβοκύρης,την άσβεστη φιλοπατρία στην κόρη του Ελένη.Σκεφτόταν το μεγάλο και ιερό χρέος των δασκάλων ο καπετάν-Γιάννης να δείξουνε τι τρανό κι ωραίο πράγμα είναι αυτή η Ελλάδα,τι γιγάντια απλωσιά που έχει στο βάθος των χρόνων και πόσο της πρέπει ψηλότερη θέση και μοίρα (σελ. 22).Όταν ήρθε η ώρα να μείνει στα ξένα η Ελένη ένα λόγο της έστερξε μονάχα:“Να θυμάσαι ότι είσαι Ελληνίδα” (σελ. 191).Κι η Ελένη δεν λησμόνησε ποτέ το ιερό πρόταγμα.Το περήφανο Ελληνικό αρβανίτικο συνειδητό της την οδήγησε ως το τέλος.Και το μετάγγισε και στα παιδιά της.Αυτά που ζήσανε μαζί της.Πέρασε τα βλογημένα μπόλια του πατέρα της και στο γιο της Ιωάννη Αλταμούρα.Όταν αυτός ζωγράφιζε τη “Ναυμαχία των Πατρών”,που κοσμούσε το Υπουργείο Ναυτικών,και παρέστησε τον Μιαούλη όρθιο στην πλώρη με κόκκινο ζωνάρι και φέσι να διαφεύγει μέσα από τις οβίδες,στο μυαλό του είχε τον παππού του το ναύτη,τον πολεμιστή Έλληνα,όπως του τον είχε σταλάξει στην καρδιά η πατριώτισσα Ελένη,η μάνα του (σελ. 174-175).

  Ορθώνεται στο ανάγνωσμα του βιβλίου μια πραγματική,σαρκωμένη Ελένη Μπούκουρα.Μία ατόφια,απτή γυναίκα.Τη νιώθει κανείς και στις εκδηλώσεις και στις σκέψεις της.Η Ρ. Γαλανάκη επιχείρησε βαθιά μακροβούτια στο ψυχισμό της γυναίκας/ηρωίδας της.Την πόνεσε,τη χάιδεψε,την αναπαράστησε με γλύκα και πνοή. Έδωσε τη δυναμικότητά της,την κοριτσίστικη λαχτάρα της,τη γυναικεία πλήγωσή της,την αρβανίτικη φλόγα της,την ελληνική ψυχή της.

  Κι αν την παρουσίασε σεβαστική,ταπεινή στην πανάρχαια ριζική δύναμη της μοίρας,δεν το ΄κανε επειδή διαπίστωσε ανατολίτικη μοιρολατρία στην Ελένη, μα γιατί διείδε τη σύμφωνα με τις αξίες της φάρας της πορεία: αγωνιστικότητα,τόλμη,ελευθερία,μα και συμβάδισμα με το θέλημα της ανώτερης δύ- ναμης.Κόντρα στους ανθρώπους και σε όλα μπορούμε να πάμε,διδάσκει ο Αρβανίτης Πατριάρχης,κόντρα στη σοφία της φύσης δεν μπορούμε κι ούτε να το επιχειρούμε!

  “Οι δικοί μου ταξιδιώτες κάνουν τον κύκλο τους για να επιστρέψουν ακριβώς στα μέρη από τα οποία απέπλευσαν.Ταξίδι δε νοήθηκε ποτέ,αν στο τέλος του δεν συμπέσει με την έναρξή του,με την εστία που οι μακρινοί γνωρίζουν όλες τις λεπτομέρειές της και αναγνωρίζονται από το καθετί –αυτό ανέκαθεν το ήξερε η γυναικεία αγάπη...Έρχονται όμως εκείνοι,μου κρατάνε συντροφιά...Φορές τους ικετεύω να με πάρουνε μαζί τους,αφού μόνη μου είναι αμαρτία να φύγω.Δεν με παίρνουν.Να μη στενα- χωριέμαι,λένε,να μη βιάζομαι,δεν τελειώνει αυτό το ταξίδι” (σελ. 201).

[δημοσιεύτηκε σε: Άρβανον,τ. 7 (7-9/99),σελ. 18-21.

Γιάννης Βασ. Πέππας, Απρίλης 1999

Μια εκπαιδευτική,"μαιευτική" απόδοση του βιβλίου από την ίδια τη συγγραφέα,εδώ

Ακόμα,δείτε δύο ταινίες σχετικές με την Ελένη Μπούκουρα: