Τσοπανάκι

Πρόκειται για ένα γνωστό δημοτικό τραγούδι στο φτωχό γλωσσικό ιδίωμα των αρβανίτικων.Ας ακούσουμε το τραγούδι κι ακολούθως ας δούμε τους στίχους του.

Για να δείτε το βίντεο με το τραγούδι,πατήστε εδώ

Τσοπανάκι τσέλι ζιάρε

περ τε ντρέδ νιε στραβοράδε

(Ο μικρός τσοπάνος άναψε μια φωτιά

για να φτιάξει μια μαγκούρα)

τσοπανάκι μου,

τ' ακούς πουλάκι μου!

Στραβοράδεζα ουτσά

τσοπανάκι ρί ε κλιά .

(Η μικρή μαγκούρα έσπασε

και το τσοπανάκι κάθεται και κλαίει.)

Ία τε τε πούθ νιέ τσίκε,

λιέ τι χάγιε ούλκου δίτε ,

τσοπανάκι μου ,

εγκίγκιε,ντιάλιο μου!

 (Έλα να σε φιλήσω λίγο,

άφησε να [κι ας] φάει ο λύκος  τα γίδια,

τσοπανάκι μου ,

τ' άκουσες παιδούλα μου!)

Στραβοράδεζα ουτσά

τσοπανάκι ρί ε κλιά

 (Η μικρή μαγκούρα έσπασε

το τσοπανάκι κάθεται και κλαίει).

Ία τε τε πούθ νιε χέρε

νάνι τσε καμ πίε βέρε,

τσοπανάκι μου,

 εγκίγκιε,ντιάλιο μου!

 (Έλα να σε φιλήσω μια φορά

τώρα που χω πιει κρασί,

τσοπανάκι μου,

τ' άκουσες παιδούλα μου! )

Στραβοράδεζα ουτσά

τσοπανάκι ρί ε κλιά .

(Η μικρή μαγκούρα έσπασε

και το τσοπανάκι κάθεται και κλαίει.)

Όπως παρατηρεί κανείς,δεν πρόκειται για συγκροτημένο τραγούδι,αλλά για συρραφή άσχετων δι-στίχων.Τα θέματα είναι δύο: ένας νεαρός βοσκός που δεν καταφέρνει να κατασκευάσει μόνος του το ραβδί (γκλίτσα) του και ένα ερωτικό μοτίβο που το συναντάμε και σ΄ άλλα τραγούδια.Αυτή η απλο-ϊκότητα κυριαρχεί σ΄ όλα τ΄ αρβανίτικα δίστιχα.Εικόνες απ΄ την καθημερινότητα,την θρησκευτική ζωή,την συνήθη κοινωνική δράση κι εργασία και,βέβαια,απ΄ τις πτυχώσεις της αγάπης.

Έχω ξαναπεί ότι η φόρμα της συμπαγούς ποιητικής σύλληψης που αποδίδεται σε δρόμους μελωδίας δεν υπάρχει στους αρβανιτόφωνους.Ομοιοκατάληκτα στιχάκια έφτιαχναν και ποτέ (ή ελαχίστως) ρέουσες ιστορίες με εσωτερική εξέλιξη.Όλη η πολυμορφία τύπων και ειδών του δημοτικού τραγου-διού στους αρβανίτες απουσιάζει.Αρκετά αρβανίτικα δημοτικά δεν είναι παρά μεταφράσεις γνω-στών δημοτικών.Ο ιαμβικός 15σύλλαβος δεν απαντάται ούτε μία φορά στην στιχοπλοκία των αρβα-νιτοφώνων.Δεν πρόκειται για κενό πνευματικού βίου,για ηθογραφικό και λαογραφικό (να το πω έ-τσι) έλλειμμα.Οι δίγλωσσοι αρβανίτες,βλαστοί του πλούσιου και παραγωγικού Ελληνικού πολιτι-σμού,δεν είχαν λόγο να δημιουργήσουν ξεχωριστές,ιδιαίτερες και διακριτές εκφάνσεις.Σκέπτομαι, πέρα από τούτη την λακωνική νύξη,να τα παρουσιάσω αναλυτικά όλ΄ αυτά σε μια θεματική ενότη-τα.Κλείνω για τώρα,με μια αναγκαία αναφορά στο γνωστό τσίρκο των μειονοτιστών.Ξέρετε,αυτούς που μιλάνε για Πελασγούς,ετερότητα των αρβανιτών,διάσωση της αρβανιτοφωνίας κ.λπ.Κάποιοι απ΄ αυτούς έφτιαχναν δικά τους στιχουργήματα και τα παρουσίαζαν ως αρβανίτικα δημοτικά,γνω-στούς πανελλήνιους χορούς (όπως το γαϊτανάκι) τους λάνσαραν ως αρβανίτικους που υιοθετήθη-καν απ΄ τους υπόλοιπους,πλασάρουν αλβανικά τραγούδια ως αρβανίτικα κ.ά.Έχω τα αποδεικτικά για όλα αυτά (βιβλία,περιοδικά,έντυπα,κασέτες) και,όταν έρθει η ώρα,θα τα δημοσιοποιήσω.Φυσι-κά,ως τώρα,από τούτο τον ιστότοπο έχω προκρίνει την δημιουργική έρευνα και όχι τόσο το ξεβρά-κωμα πρακτορίσκων και θηριωδών ηλιθίων. 

Ετυμολογία
Ας δούμε,ως συνήθως,και μερικές αρβανίτικες λέξεις: 

1 κλιά: Τρίτο ενικό ενεργητικού ενεστώτα του ρήματος κλιά^ιν=κλαίω.Η ρηματική κατάληξη -ιν αντιστοιχεί και ισοδυναμεί με την κατάληξη -ω των ρημάτων στα ελληνικά.Δεν χρειάζεται ιδιαίτερη ευφυΐα να εντοπίσει κανείς την οφθαλμοφανή ταύτιση κλιά^ιν και κλαίω.

2 ουτσά: τρίτο ενικό παθητικού αορίστου του ρήματος τσά^ιν=τσακίζω,σπάω.Και εδώ η ταύτιση είναι απόλυτη.Το ρήμα τσακίζω προέκυψε στην μεσαιωνική περίοδο και κατά πάσα πιθανότητα είναι ηχοποίητο από το τσακ.Άλλη μία αβέβαια ετυμολόγησή του που παρατίθεται στα λεξικά είναι από το μεσαιωνικό ουσιαστικό τσακίον που δήλωνε μαχαίρι που διπλώνει και θηλυκώνει στη λαβή του.Είναι φανερό ότι όλο αυτό το σύνολο λέξεων (τσά^ιν,τσακίζω,τσακίον) είναι πεποιημένο από το τσακ.

3 στραβοράδεζε: υποκοριστικό του ουσιαστικού στραβοράδε=ραβδί,μαγγούρι,γκλίτσα.Η λέξη είναι σύνθετη από το στραβό- και το -ράδε.Ας φανταστούμε ένα μαγγούρι ή μία γκλίτσα του τσοπάνη: Είναι ένα ξύλινο ραβδί που το υψηλό του κομμάτι καταλήγει σε ένα συμμετρικό τόξο.Η μία άκρη του ραβδιού δημιουργεί κοιλιά,στραβώνει,για να δημιουργηθεί λαβή.Έτσι εξηγείται το πρώτο συνθετικό της λέξης.Να πω εδώ,ότι το επίθετο στραβός με την έννοια όχι του τυφλού,αλλά του μη ευθέος,του στεβλού χρησιμοποιούταν από τους απλοϊκούς αρβανιτόφωνους ως παραφθορά του σταυρού.Τον σταυραετό,για παράδειγμα,τον έλεγαν στραβαετό.Στον Βαρνάβα υπάρχει μάλιστα και μία περιοχή με το όνομα Γκούρ ι στραβαετόιτ,ο βράχος του σταυραετού.

Ας δούμε και το δεύτερο συνθετικό: ράδε=ραβδί.Κατά τον Ιωάννη Σταματάκο,αν δεχτούμε ως εμβόλιμο το –δο- στην λέξη ράβδος,τότε το β καθίσταται αβέβαιο.Αυτό σημαίνει ότι ο φθόγγος β στην λέξη ράβδος αναπτύχθηκε εκ των υστέρων.Έτσι λοιπόν,η αρβανίτικη λέξη ράδε όχι μόνο ταυ-τίζεται με την αρχαιοελληνική ράβδος,αλλά και διασώζει προγενέστερο,αρχικό τύπο της.Να προ-σθέσω τέλος,ότι οι αρβανιτόφωνοι για την έννοια του ραβδιού,της παχιάς ίσιας βέργας χρησιμο-ποιούσαν και την λέξη σκοπ.Είναι ακριβώς η λέξη σκοπός,σκοπιά (ρίζα: σκοπ) της ελληνικής που δηλώνει βέβαια τον φρουρό,τον φύλακα (και τον στόχο^. ομόρριζο το σκέπτ-ομαι),αλλά είναι γνωστό ότι ο σκοπός/φρουρός στέκεται ευθύς,ευθυτενής,ευσταλής,ακούνητος.Στον Βαρνάβα και πάλι,υ-πάρχει μία άλλη περιοχή που ονομάζεται Βριόσκοπο,επειδή εκεί οι αυτοφυείς οβριές (είδος εδώδι-μου σπαραγγιού,τις έλεγαν έτσι,Εβραίες δηλαδή,λόγω του σκουροπράσινου,μουντού χρώματός τους) ήταν ίσιες και ψηλές σαν ραβδιά (οβριές + σκοπ=Βριόσκοπο).Από κάτι ανάλογο,εκτιμώ,πρέπει να ερμηνευτεί και το τοπωνύμιο Σκόπια,μέρος που βρισκόταν στον ευρύτερο χώρο ζωής και δράσης των αρβανιτοφώνων Ηπειρωτών.

Αυτά είναι τα αρβανίτικα.Βλέπει κανείς κάτι έξω από την ελληνική γλώσσα και σκέψη;

Γιάννης Βασ. Πέππας, Φιλόλογος