Πινιότα,το αρχαιοελληνικό πινάκιον των Αρβανιτών

Πινιότα,το αρχαιοελληνικό πινάκιον των Αρβανιτών

Πινιότα ονόμαζαν οι Αρβανίτες ένα στρογγυλό κεραμικό σκεύος με καπάκι,μικρού ή μεσαίου μεγέθους,με εξωτε-ρική ή όχι διακόσμηση,όπου ετοποθετούντο κατά βάση τρόφιμα μακράς διάρκειας (ελιές,πετιμέζι κ.ά.).Δεν χρησί-μευε για σερβίρισμα  φαγητού.Τα τελευταία χρόνια,πριν καταλήξει σε απόλυτο διακοσμητικό,η χρήση του είχε πε-ριοριστεί λόγω της αθρόας εισβολής νέων σχετικών ειδών σε μαζική διάθεση.Η επέλαση του πλα-στικού παραγκώνισε οριστικά (και) την πινιότα.Μάλιστα,στην τελευταία αυτή περίοδο εντείνονται οι ζωγραφιές στις πλευρικές επιφάνειές της.

Η πινιότα δεν θα μπορούσε να νοηθεί σαν τα σημερινά φαγητοδοχεία (μπολ),σαν σκεύος προσω-ρινής αποθήκευσης φαγητού δηλαδή,επειδή,όταν την χρησιμοποιούσαν οι Αρβανίτες,δεν υπήρχαν συσκευές συντήρησης (ψυγεία).Επομένως,μια τέτοιου είδους πινιότα,τότε,δεν είχε νόημα ούτε λόγο κατασκευής της.

Καταλαβαίνουμε ότι η λειτουργία της πινιότας ήταν κάτι σαν μικρό κιούπι,σαν μικρού/μεσαίου μεγέθους δοχείο τοποθέτησης τροφών όχι άμεσης κατανάλωσης.Απ΄ την άλλη,η πινιότα δεν χρη-σίμευε ως γάστρα,σκεύος μαγειρέματος ή ψησίματος δηλαδή.Εκτιμώ,με τα στοιχεία που θα παρα-θέσω στη συνέχεια,ότι η αρχική χρήση της ήταν αυτή του πιάτου,που σταδιακά εξελίχθηκε και ως προς την μορφή και ως προς την υπηρεσία που επιτελούσε.

Ετυμολογία

Στα αρχαία ελληνικά υπήρχε η λέξη πινάκι-ον,υποκοριστικό παράγωγο από το πίναξ (ο πίναξ,του πίνακος).Σήμαινε,βεβαίως,μικρός πί-νακας (επικεχρισμένος με κερί,που πάνω στον καθένα γράφονταν οι νόμοι,οι δικαστικές α-ποφάσεις,οι κανόνες λειτουργίας των δικαστών και άλλα σχετικά),αλλά και σημειωματάριο, πινακίδα αφιερωματική,επιφάνεια για ζωγρά-φισμα και τέλος πιάτο,πινάκι,δηλαδή (Έτσι δί-δεται στο λεξικό των Liddell-Scott,τ. 3,σελ. 586).Η λέξη παραμένει σε μικρή χρήση και σήμερα στον δικαστικό/νομικό χώρο (πινάκιον ονομάζεται το βιβλίο του οποίου οι σελίδες έχουν αριθμηθεί και μονογραφηθεί από τον προϊστάμενο του δικαστηρίου και στο οποίο εγγράφονται με αριθμητική σειρά οι διαφορές και οι υποθέσεις που πρόκειται να εκδικαστούν στο ακροατήριο σε καθεμία δι-κάσιμο),ίσως και αλλού.Από τις έννοιες του αρχαιοελληνικού πινακίου αυτή που μας ενδιαφέρει εδώ είναι εκείνη του πιάτου.Παροιμιώδης έχει μείνει η φράση από την Παλαιά Διαθήκη (Γένεσις 25) «αντί πινακίου φακής».

Η λέξη πιάτο είναι κατοπινή,μεταγενέστερη στα Ελληνικά.Προέρχεται απ΄ την Λατινική λέξη piatto,που προήλθε από την προηγούμενη δημώδη λέξη plattus,η οποία δεν είναι παρά μεταφορά στα Λατινικά της ελληνικής λέξης πλατύς.Βρισκόμαστε,έτσι,αντίκρυ σε μία άλλη,από τις αμέτρη-τες,περιπτώσεις γλωσσολογικού αντιδανεισμού.

Αλλά και στην έννοια του αρχαιοελληνικού πίνακα ενυπήρχε η διάσταση του πιάτου (κρεατο-σάνιδον ή ξύλινον πινάκιον [σκουτέλιον,γαβάθα,πιάτο],Λεξικό Σταματάκου,σελ. 792˙ «δίσκος» ή πινάκιον εκ ξύλου κρεών πίνακας παρέθηκεν Οδ. Α 149,  Π 49˙ παρέμεινε δε το όνομα και μετά την μεταβολή της ύλης, Λεξικό της αρχαίας Ελληνικής γλώσσας των Liddell-Scott,τ. 3,σελ. 586).

Η ελληνική λέξη για το πιάτο ήταν πίναξ και αργότερα πινάκιον.Όταν επικράτησε το λατινογενές αντιδάνειο πιάτο,οι ελληνικές λέξεις πέρασαν στο περιθώριο,αλλά δεν έσβησαν.Έτσι,συναντάμε, αιώνες μετά,στην δημώδη πια μορφή της γλώσσας μας την πινάκα,μέγα και βαθύ ξύλινον ή ενίοτε πήλινον πινάκιον,γαβάθα,τσανάκα (Μέγα Λεξικόν Ελληνικής Γλώσσης Δ. Δημητράκου,τ. 11,σελ. 5821).Στην αμέσως επόμενη σελίδα (5822,πάντα στην ανάπτυξη του λήμματος) του ίδιου λεξικού, μάλιστα,πληροφορούμαστε ότι ατόφια η λέξη (πινάκιον) βρισκόταν σε οργανική χρήση,με συνέχεια από την αρχαιότητα,κατά τους μεσαιωνικούς και νεότερους χρόνους (ελαφρώς βαθύ επιτραπέζιον σκεύος εξ οπτής γης,ξύλου ή μετάλλου ή και εξ άλλης ύλης,εν ω παρατίθεται το φαγητόν,πα-ροψίς,πινάκι,πιάτο,τσανάκι).

Δεν πρέπει να παραλείψουμε στην εξέτασή μας την ομόρριζη πινακωτή (πινάκιον → πινακωτή),την επιμήκη ξύλινη σανίδα με χωρίσματα,μέσα στα οποία τοποθετούνταν τα ζυμωμένα ψωμιά και α-φήνονταν ωσότου φουσκώσουν (να ανέβει η ζύμη τους),πριν μεταφερθούν στον φούρνο για να ψηθούν.Υπήρχε παλιότερα με το ίδιο όνομα ομαδικό παιδικό παιχνίδι,όπου ακουγόταν και το τρα-γουδάκι: πινακωτή πινακωτή / από τ΄ άλλο μου τ΄ αφτί / γιατί ΄ναι η μάννα μου κουφή.

Συγκεφαλαίωση

Κάπως έτσι ήταν κι η πινιότα.

Όλα ξεκινάνε απ΄ την λέξη πίναξ.Η ρίζα είναι πίν-. Με το επίθημα –αξ (κατά τα κάμαξ,κλίμαξ,σχίδαξ κ.ά.) προέκυψε ο πίναξ.Σήμαινε κομμάτι ξύλου (για την συ-νάφειά του με άλλες αρχαίες γλωσσικές ρίζες διαφόρων εθνών βλέπε Λεξικό της νέας Ελληνικής γλώσσας Μπαμπινιώτη,σελ. 1407,2005).Ο πίνακας χρησιμοποι-είται ως επιφάνεια γραφής και ζωγραφικής.Πάνω του αποτυπώνονται και διασώζονται οι πρώιμες αστρονο-μικές και χαρτογραφικές κατακτήσεις και γνώσεις,οι πρώτες επιτεύξεις κοινωνικής συγκρότησης και οργά-νωσης (νομοθεσία,τελετουργικές λεπτομέρειες) και άλ-λα πολλά.Ο πίνακας καθίσταται και αποτελεί ένα σπουδαίο εργαλείο/μέσο πολιτισμικής ανέλιξης,ένα άλ-μα προόδου.

Επιτελεί και μια ταπεινή,από πρώτη ματιά,λειτουργία: πάνω του τοποθετείται το ψημένο κρέας και προσφέρεται/σερβίρεται στους ομοτράπεζους συνδαιτημόνες.Αυτού του είδους ο πίνακας θα εξε-λιχθεί και ονοματικά (πινάκ-ιον,υποκοριστικό) και κατασκευαστικά (το ξύλο θα υποχωρήσει α-μετάκλητα έναντι του πηλού) και μορφολογικά (θα επικρατήσει ο βαθουλωτός τύπος).Παρ΄ όλη την επικράτηση του λατινικού λεκτικού αντιδανείου,πιάτο,το πινάκιον θα διατηρηθεί ως λέξη,θα ε-ξελιχθεί ως σκεύος και θα εξακτινωθεί ποικίλως (πινακωτή,πινάκα).Μέσα σ΄ αυτό το διαχρονικό ελληνικό μικροσύμπαν ανήκει και εντάσσεται και η πινιότα των αρβανιτοφώνων Ελλήνων,μη διαφέροντας απ΄ τις ανάλογες κατασκευές άλλων πληθυσμιακών ομάδων της πατρίδας μας.Επι-πρόσθετα,η λέξη πινιότα είναι κι αυτή υποκοριστική  (κατά το κάπα →  καπότα.Το –ιό– αποτελεί καταχρηστική δίφθογγο,βλέπε γιόμα,κιόλας,χιόνι,φιόγκος κ.λπ.).Αν αφαιρέσουμε την υποκοριστική κατάληξη –ιότα,μας μένει το εξαιρετικό αφετηριακό θέμα πιν- που μας αποδεικνύει την ταύτιση με τον πίνακα και το πινάκιο.

Να τονίσω,τέλος,ότι στα μέρη μου (ΒΑ Αττική) οι Αρβανίτες χρησιμοποιούσαν και την λέξη πι-νάκ.Με αυτήν δηλωνόταν η ποσότητα δύο (2) τενεκέδων πετρελαίου.Είναι φανερό ότι πρόκειται για όρο/κατάλοιπο επίσημης μετρικής μονάδας.Επίσημης,γιατί η λέξη πινάκ (δηλαδή,πίνακας) μας πα-ραπέμπει σε κατάλογο,έγγραφο αρχής/εξουσίας.Κάτι θα οριζόταν εκεί,το οποίο,μέσα απ΄ την φθορά και την μετατόπιση εννοιών στο χρόνο,κατέληξε στους Αρβανίτες ως μετρική μονάδα (νιέ πινάκ) πετρελαίου.Η ελληνική λέξη (πινάκ),δείχνει ότι δεν έχει να κάνει με την Τουρκοκρατία (όπου θα ήταν φιρμάνι ή κάτι τέτοιο),αλλά με βαθύτερο ελληνικό παρελθόν.Και πράγματι,στον Μεσαίωνα υπήρχε το πινάκιον ως μέτρο χωρητικότητας δημητριακών! Αποτελούσε το εν τέταρτον του μεδί-μνου (ο μέδιμνος υπήρχε και στην αρχαιότητα.Ο μεσαιωνικός μέδιμνος ήταν διαφοροποιημένος από τον αρχαίο.Ηλεκτρονική Επιτομή Λεξικού Κριαρά),που ήταν η βασική μονάδα μέτρησης.

Αυτά είναι τα Αρβανίτικα! Βλέπει κανείς κάτι έξω απ΄ το Ελληνικό νοείν,είναι, πράττειν,φέρεσθαι και λέγειν;

Για την υποστήριξη του κειμένου χρησιμοποίησα τα λεξικά:

● Μπαμπινιώτη

● Σταματάκου

● Δημητράκου

● Κριαρά

● Liddell & Scott

Γιάννης Βασ. Πέππας, Φιλόλογος - Συγγραφέας

Διαβάστε ακόμα:
Φαγητοδοχείο
Γκόγκελιες
Η νηστεία της τσάτσας Βασίλως

Ανάργυρος Σίννης

Τα οστά αγνοούμενου Καπαρελλαίoυ στρατιώτη βρέθηκαν στην Κύπρο. Επιστρέφουν στο Καπαρέλλι 43 χρόνια μετά

43 χρόνια μετά,τα οστά αγνοούμενου στρατιώτη από το Καπαρέλλι,που βρέθη-καν στην Κύπρο επιστρέφουν στη γενέ-τειρά του.

Πρόκειται για τον αγνοούμενο Ανάρ-γυρο Σίννη που τα ίχνη του είχαν χαθεί στα γεγoνότα της Κύπρου το 1974 (σκο-τώθηκε στις 16.8.1974).

Συγγενικά του πρόσωπα στην προσπά-θειά τους να τον βρουν πήγαν πολλές φορές στην Κύπρο αναζητώντας τα ίχνη του.

H οικογένεια του αγνοούμενου στρατιώτη έδωσε δείγμα DΝΑ το οποίο εστάλη σε ειδικό εργαστήριο όπου και ταυτοποιήθηκε η σορός του....

Σύμφωνα με αποκλειστικές πληροφορίες του permisοspress στο Καπαρέλλι ετοιμά-ζεται μία συγκινητική εκδήλωση για την υποδοχή των οστών που θα πραγματοποιη-θεί στις 17 Ιουνίου.

ΑΘAΝΑTΟΣ !!!

Αναρτήθηκε από permisοspress την Τρίτη 30 Μαΐου 2017 (http://permisospress.blogspot.gr/2017/05/43.html)

Δείτε ακόμα:

Κωνσταντίνος Ηλίας (καταδρομεύς)

Γιώργος Παπαμελετίου

ΚΥΠΡΟΣ 1974. "Ήρωες χωρίς παράσημα..." (ταινία)

ΚΥΠΡΟΣ 1974-Η μεγάλη προδοσία (βιβλίο)

Ο χορός «καγκέλι»

Ο ΧΟΡΕΥΤΙΚΟΣ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΟΜΙΛΟΣ ΛΙΒΑΔΕΙΑΣ
χορεύει Λιβανατέικο καγκέλι,
"περιβόλι μ΄οργωμένο" (2013).

Ο χορός «καγκέλι»

Σκοπός τούτης της διερεύνησης δεν είναι η προσέγγιση του χορού «καγκέλι» μουσικολο-γικά ή χορογραφικά,κάτι που μπορεί άνετα κα-νείς να εντοπίσει στον διαδικτυακό ιστό και την βιβλιογραφία,αλλά να αναζητήσει την ε-τυμολογική προέλευση και την ακριβή σημα-σία της ονομασίας του συγκεκριμένου χορού, για την οποία ονομασία,όπως διαπίστωσα κα-τά πρώτον,υπάρχει ασάφεια,πολλαπλότητα και αντιφάσεις ορισμού.

Ας δώσουμε τη βασική ταυτότητα του χορού: Χορεύεται από άνδρες και γυναίκες.Είναι ελεύθερος πηδηχτός χορός στον οποίο οι χορευτές εκτελούν πολλές στροφές.Χορεύεται με τα βήματα του Κα-λαματιανού,πάνω στα οποία γίνονται διάφορες φιγούρες.Η λαβή των χεριών είναι στην αρχή από τις παλάμες και πιασμένοι σε κύκλο τελείως κλειστό.Στη συνέχεια οι χορευτές γίνονται ζευγάρια και χορεύουν ελεύθερα με πολλές φιγούρες.Η προέλευσή του τοποθετείται στη Θεσσαλία και στην Ή-πειρο,με την δεύτερη μάλλον να αποτελεί και την γενέτειρά του.Σταδιακά ο χορός επεκτάθηκε και στην Ρούμελη,την Εύβοια,τα νησιά του Αργοσαρωνικού,τον Μωρηά και (σύμφωνα με πηγές) όλη την Ηπειρωτική Ελλάδα.Ίσως στην Ανατολική Μακεδονία και την Θράκη δεν είναι τόσο κοινός και διαδεδομένος ο χορός,αλλά αυτό δεν έχει και τόση σημασία.

Για την μορφολογία του διαβάζουμε από διάφορους συγγραφείς:

-  με ρυθμό στην αρχή  7σημο και κατόπιν 2σημο.

-  Χορός πηδηκτός και με πολλές στροφές.Καγγέλι σημαίνει στροφή.Αρχίζει σε ρυθμό 7/8 και όταν ζωηρέψει μετατρέπεται σε ρυθμό 2/4.

- Η μελωδία του ξεκινάει με 7σημο ρυθμό και τελειώνει με γοργό 4σημο.

- Πραγματικά,το Καγκέλι αρχίζει στο ρυθμό του Καλαματιανού (συνήθως με αγωγή αρ-γού Καλαματιανού) και ύστερα,στο σήκωμα,όταν δηλαδή εμφανιστούν τα 2/4,παίζεται με πιο γρήγορο ρυθμό.Είναι χορός που τον χορεύουν κυρίως οι βλάχοι και οι τσελιγγάδες.Έχει πολύ ζωντανό και έντονο χαρακτήρα.

- Αρχίζει σε ρυθμό Καλαματιανού (αργό τέμπο) και όταν εμφανιστούν τα 2/4 παίζεται με πιο γρήγορο ρυθμό.

- Χορός με τραγούδι (δίστιχα) σε ρυθμό 7/8.Τραγουδιέται και χορεύεται στο γάμο από άνδρες και γυναίκες σε κλειστό κύκλο χωρίς να κρατιούνται από τα χέρια.

(Από: http://www.dance-pandect.gr/pds_cosmos/pop/pop_lhmma_gr.php?oid=E-83275&ActionP=Play&mode=Med&Obj=T&eid=E-83275&aa=1)

Αφού σχηματίσαμε μια βασική ιδέα για τον ρυθμό και το ύφος του χορού,που μας επιτρέπει να τον χαρακτηρίσουμε ως χαρωπό τελικά και υμνητικό της ζωντάνιας,και πήραμε τις πρώτες πληροφορίες για το όνομά του,χρήσιμο είναι να δούμε έναν άλλο χορό με ίδια κοιτίδα προέλευσης (Ήπειρος) και σχεδόν ίδιο όνομα: το καγκελάρι (αλλιώς: ο καγκελάρης).

Καγκελάρης Παπαδατών

Το «Καγκελάρι» ή «Καγκελάρης» Παπαδατών Πρεβέζης χορεύεται πάνω σ’ ένα τραγούδι,χωρίς εν-όργανη συνοδεία που το εκτελούν οι άντρες και οι γυναίκες χορευτές.Ο χορός παραπέμπει σε αρ-χαϊκές μορφές τόσο με το ρυθμικό του σχήμα (αντίσπαστος U_ , _U) όσο και με την αντιφωνία,το τραγούδισμα δηλαδή των εξαρχόντων γεροντότερων ανδρών των πρώτων στίχων και της ακό-λουθης επανάληψής τους από τους υπόλοιπους χορευτές.Το χορευτικό του μοτίβο σχηματιζόταν α-πό 5 κινήσεις που επαναλαμβάνονταν σ’ όλη τη διάρκεια του τραγουδιού.

Ο καγκελάρης,ο οποίος χορευόταν την τελευταία μέρα ενός εξαήμερου πανηγυριού που άρχιζε στο χωριό την Κυριακή του Πάσχα και τελείωνε την Παρασκευή της Ζωοδόχου Πηγής,οφείλει το όνομά του στα «καγκέλια»,το δίπλωμα δηλαδή του χορού.

Οι χορευτές ήταν πιασμένοι θηλυκωτά από το μπράτσο και η διάταξή τους ήταν αυστηρά προκα-θορισμένη,με τους γεροντότερους μπροστά,τους νεότερους να ακολουθούν και τις γυναίκες να έ-πονται,επίσης κατά ηλικία.

Το παράγγελμα για την αναδίπλωση του χορού δινόταν με τους στίχους του τραγουδιού και γινόταν ως εξής: Ο πρωτοχορευτής ή «καγκελάρης»,μόλις δινόταν το πρόσταγμα δίπλωνε το χορό προς τ’ αριστερά και μέσα του κύκλου,έτσι ώστε οι χορευτές να έρχονται αντιμέτωποι.Με το δεύτερο πα-ράγγελμα,ο πρωτοχορευτής δίπλωνε το χορό προς τα έξω και δεξιά,σχηματίζοντας τρεις σειρές χο-ρευτών έτσι ώστε οι χορευτές της πρώτης σειράς να έχουν στραμμένα τα νώτα τους σ’ εκείνους της δεύτερης.Συνέχιζαν να ανοίγονται μέχρι που επανέρχονταν και πάλι στον ανοιχτό κύκλο.

Ο χορός ήταν φορτισμένος με πολλούς συμβολισμούς σχετικούς με την αναγέννηση της φύσης (Πασχαλιάτικος),αλλά και την απελευθέρωση της χώρας.

(Από: Παραδοσιακοί χοροί της Ελλάδας | Πάρε-Δώσε http://www.pare-dose.net/85#ixzz4sgSL6izS)

 Από άλλη πηγή πληροφορούμαστε ότι:  Τα βήματα του χορού ήταν τα εξής: 1: Το αριστερό πόδι πα-τούσε μπροστά από το δεξί στη φορά.2: Το δεξί πατούσε στη φορά. 3: Το αριστερό πόδι πατούσε μπροστά από το δεξί προς τη φορά,ενώ συγχρόνως γινόταν μια ανάπαλση στο αριστερό πόδι και άρση του δεξιού,ελαφριά λυγισμένου,πίσω από το αριστερό. 4: Το δεξί πόδι πατούσε στη διάσταση. 5: Το αριστερό πόδι ερχόταν λίγο προς τα πίσω του κέντρου του κύκλου,ελαφρά λυγισμένο και ακου-μπούσε το έδαφος με το μπροστινό τμήμα του ταρσού.Στη συνέχεια το αριστερό πόδι ερχόταν τε-ντωμένο μπροστά σε προεκβολή και χτυπούσε μ’ όλο το πέλμα το έδαφος.

Η μελωδία και τα λόγια που συνόδευαν το χορό ήταν τα παρακάτω:

Τέτοια ώρα ήταν εψές,τέτοια και παρα-προψές

στο χορό μωρέ  μάτια μου,στο χορό που χόρευαν

στο χορό που χόρευαν όλ’ αγόρια και παιδιά

όλ’ αγόρια και παιδιά και κορίτσια ανύπαντρα,

που ‘χουν κόκκινες ποδιές,πράσινες και γαλανές.

-Καγκελάρ’ μωρέ μάτια μου,καγκελάρη του χορού.

Καγκελάρη του χορού,κάντο δίπλα το χορό,

κάνε δίπλα το χορό,διπλοκαγκελίσματα.

Και στη μέση του χορού κάθεται χρυσός αϊτός

κάθεται χρυσός αϊτός και τροχάει τα νύχια του

και τροχάει τα νύχια του,τις χρυσές φτερούγες του.

Καγκελάρη του χορού,κάνε δίπλα το χορό

κάνε δίπλα το χορό,τριτοκαγκελίσματα.

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΣΤΕΓΗ ΚΡΗΝΙΔΩΝ - ΣΥΡΤΟΣ ΚΑΓΚΕΛΙ

Τον καγκελάρη χορό,σε μία ελεύθερη παραλλαγή του μάλλον,τον μνημονεύει ως καγκελητό ή διπλιαστό η Μαρία Δέδε-Μιχαήλ σε μία μελέτη της («Οι διαστάσεις της Γυναικοκρατίας σε μερικά έθιμα»˙ διαβάστε όλη την εργασία πατώντας εδώ).Να το σχετικό τμήμα,που μας ενδιαφέρει:

3) Να κάψουμ’ τη ρόκα

Κάπως διαφορετικά είναι τα πράγματα με το πολύ λίγο γνω-στό έθιμο που δεν έχει τίτλο,αλλά του δίνεται από την συνη-θισμένη έκφραση αυτών που το τελούν,όταν γίνεται η σχετι-κή συγκέντρωσή τους για «να κάψουμ’ τη ρόκα».Το έθιμο τελείται την Τρίτη του Πάσχα και πήρε την σημε-ρινή του μορφή,ίσως,από ένα ηρωϊκό περιστατικό στην Τουρκοκρατία,στο οποίο πρωτοστάτησαν γυναίκες.

Αρχίζει με χορό των νέων που σε λίγο παραχωρούν τη θέση τους στους μεγαλύτερους άντρες,οι οποίοι με τη σειρά τους,αφού αρχίσουν να μπαίνουν στο χορό οι γυναίκες και ύστερα από διαταγή της πιο ηλικιω-μένης αποσύρονται,για να μείνουν μόνες οι τελευταίες.Τότε αρχίζει και ο καγκελητός ή διπλιαστός,ένας καγκελητός με δύο δίπλες δηλαδή,που οδηγείται από μία κορυφαία.Το ξεχωριστό,όμως,εδώ είναι πως πλάι στην κορυφαία και στην εσωτερική πλευρά του μέσα κύκλου,βαδίζει στο ρυθμό του χορού η πιο ηλικιω-μένη από τις συγκεντρωμένες γυναίκες,γνέθοντας ρόκα και τραγουδώντας κι αυτή μαζί με τις άλλες γυ-ναίκες.Αφού χορέψουν έτσι κάμποσο,η γιαγιά με τη ρόκα νεύει σε έναν άντρα που κρατά ένα δοχείο με πετρέλαιο,ο οποίος αφού περιβρέξει τη ρόκα,μάλλον την τουλούπα της,με το πετρέλαιο την ανάβει και α-πομακρύνεται βιαστικά.Τούτο το τελευταίο,διότι από τη στιγμή αυτή αρχίζει ένα ανελέητο κυνηγητό όλων των αρσενικών από την ηλικιωμένη με την αναμμένη ρόκα,ενώ οι γυναίκες σαν μισοϋπνωτισμένες και δο-σμένες στον κόσμο των στίχων που τραγουδούν,εξακολουθούν εντελώς ανεπηρέαστες από το πανδαιμόνιο του κυνηγητού να χορεύουν τον πάντοτε διπλιαστό.

Το κλίμα εδώ είναι διαφορετικό.Τα τραγούδια που λέγονται είναι όλα για την Άνοιξη με την Λαμπρή,αλλά σε συνδυασμό με τα κατορθώματα και τα βάσανα της κλεφτουριάς.Ξεχωρίζει το τραγούδι της Μπηίνας (Μπε-ΐνας),μιας γυναίκας που κάποια Λαμπρή στην Τουρκοκρατία έσωσε μερικούς άντρες από τους Τούρκους παρακινώντας τις συγχωριανές της να καταδιώξουν τους σκληρούς κατακτητές με τις αναμμένες ρόκες τους.

Στο Μοσχοπόταμο,όχι μόνον οι γυναίκες φαίνονται να ζουν την Μπεΐνα,αλλά και οι άντρες πιθανότατα δεν διασκέδαζαν αρχικά.

Με το πέρασμα του χρόνου όμως,και ιδίως τη σημερινή νεολαία που δεν έζησε πόλεμο και δεν έχει την ε-μπειρία των ηρωϊκών αντιδράσεων στα δεινά του,η αναμμένη ρόκα είναι ευκαιρία για διασκεδαστικό κυνη-γητό.Οπωσδήποτε δεν πρόκειται για εύθυμο πανηγύρι και γι’ αυτό η γυναικεία παρουσία έχει εντονότερο ηθικό περιεχόμενο.Έτσι το αισθάνονται πολλοί στο Μοσχοπόταμο,που ονομάζουν το έθιμό τους πραγματι-κή Γυναικοκρατία σε σύγκριση με κείνο του σχεδόν γειτονικού Κίτρους,όπου όλα φαίνονται να είναι μία διασκέδαση και μία καθαρή παρωδία Γυναικοκρατίας.Γι’ αυτό μάλιστα και δεν διαμαρτύρονται για όποια βλάβη κι αν τους προξενήσει το χτύπημα της αναμμένης ρόκας.

Δεν μας δίνονται στο παραπάνω απόσπασμα ακριβείς και σαφείς πληροφορίες για τα βή-ματα του καγκελητού χορού,βήματα που,κατά πως φαίνεται,δεν υπήρχαν.Ο χορός ήταν ε-λεύθερος έως ελευθεριακός.

Ο κ. Σωτήρης Διαμαντόπουλος,με πολλές περισσότερες γνώσεις στους παραδοσιακούς ελληνι-κούς χορούς απ΄ ότι εγώ,σε μία δημόσια συζήτηση σε fb ομάδα για το καγκέλι πρόσθεσε κι έναν άλ-λο χορό με συναφές όνομα,ο καγκελευτός.Τούτος,μάλιστα,απαντάται εκτός Ηπείρου,στην Χαλκι-δική:

Sotiris Diamantopoulos Καλησπέρα.Ο χορός "καγκελάρης"της Ηπείρου δεν είναι ο ίδιος χορός με το καγκέλι.Ο πρώτος χορός είναι στρωτός και με λαβή δετή στο ύψος της μέσης ενώ ο χορός καγκέλι είναι ζωηρός πηδηχτός χορός με λαβή κανονική και λυγισμένους αγκώνες που στο τέλος γίνεται ελεύθερος.Ο χορός καγκελευτός είναι άλλος διαφορετικός χορός που χορεύεται στην Ιερισσό της Χαλκιδικής, ο οποίος είναι επίσης στρωτός και με λαβή δετή στο ύψος της μέσης.

(Sotiris Diamantopoulos Καλησπέρα.Ο χορός "καγκελαρης"της Ηπείρου Δεν είναι ο ίδιος χορός με το καγκελι.Ο πρώτος χορός είναι στρωτος και με λαβή δετη στο ύψος της μέσης ενώ ο χορός καγκελι είναι ζωηρός πηδηχτος χορός με λαβή κανονική και λυγισμενους αγκώνες που στο τέλος γίνεται ελεύθερος.Ο χορός καγκελευτος είναι άλλος διαφορετικός χορός που χορεύεται στην Ιερισσο της Χαλκιδικής, ό όποιος είναι επίσης στρωτος και με λαβή δετη στο ύψος της μέσης. )

Καγκέλι Λεπενιώτικο

Καγκελάρης (ή Καγκελάρι) χορός επομέ-νως,καγκελητός ή διπλιαστός,καγκελευτός και καγκέλι.Ο πρώτος (ο Καγκελάρης),με την αυστηρή εσωτερική ιεραρχία του,την δεδομένη κίνηση των χορευτών και τις βέβαιες αρχαϊκές του ρίζες,αποτελεί σίγουρα συνέχεια παλαι-ότερης τελετουργικής χορευτικής διαδικασί-ας.Ακόμα,παραλλαγές αυτής της αφετηρια-κής χορευτικής φόρμας χρησιμοποιήθηκαν ως εορταστικό αποκορύφωμα σε κοινωνικά δρώ-μενα,μπολιασμένα στο βαθύ χτες και με ε-νεργητική απόληξη ακόμα κι ως τις μέρες μας!

Πέρα απ΄ τις διαφορές τους,οι τέσσερις αυτοί χοροί (η μήτρα-καγκελάρης και οι χαλαρότερες α-ποφυάδες της) συγκλίνουν σ΄ ένα κοινό χαρακτηριστικό: τις χορευτικές δίπλες,τις στροφές της χο-ρευτικής αλυσσίδας,δηλαδή τα καγκέλια.Το συνολικό αυτό γνώρισμά τους (τα καγκέλια) διαμόρ-φωσε και καθόρισε τις σχεδόν ταυτιζόμενες εκδοχές των ονομασιών τους.

Στα όσα ξεκάθαρα έχουν προηγηθεί σε τούτο το κείμενο,που πιστοποιούν ότι καγκέλι σημαίνει δίπλα (χορευτική δίπλα),στροφή (χορευτική στροφή),θα προσθέσω και τούτες τις δυο αποδείξεις:

1. Λα Κâνγκεάλι «Στα Καγκέλια»: Κâνγκέλιου στα βλάχικα και καγκέλι σε ελληνικά ιδιώματα σημαίνει «ανηφορικός δρόμος με στροφές».

(Βλάχικα τοπωνύμια του Ξηρολιβάδου, http://vlahofonoi.blogspot.gr/2013/01/2013.html)

2. [Τατσιόπουλος 1977, 912] Ράμια Άρτας: Ο χορός Καγκέλι,με το διπλό,το τριπλό,το τετραπλό,το πε-νταπλό κάγκελλο (σημ. Γ.Β. Πέππα: εννοεί την δίπλα) και τα σταυροκαγκελίσματά του. 

(http://www.dance-pandect.gr/pds_cosmos/pop/pop_lhmma_gr.php?oid=E-83275&ActionP=Play&mode=Med&Obj=T&eid=E-83275&aa=1)

Αφού αποσαφηνίσαμε την έννοια του ονόματος,ας εξετάσουμε την ετυμολογική καταγωγή του.

Παλιά κομπανία δημοτικής και λαϊκής μουσικής.

Ετυμολογία

Η λέξη κάγκελο (κάγκελλον,ο προγενέστερος ιστορικός τύπος),με την γνωστή σημασία της και αρκετές μεταφορικές χρήσεις της,προέρχε-ται απ΄ το λατινικό cancellum (δίδεται και can-cellus).Εύχρηστος (και μάλλον ο δόκιμος) τύ-πος ήταν το αρσενικού γένους στον πληθυ-ντικό αριθμό: cancelli-orum.Οι λέξεις αυτές σήμαιναν κιγκλίδωμα,κάγκελα δηλαδή (στην τότε εποχή συνηθέστερα ήταν τα δρύινα).Οι τύποι στον ενικό,προφανώς,αποδίδουν το κά-γκελο.Με ένα παράγωγο του cancellus,το cancellarius (καγκελλάριος),προσδιοριζόταν αρχικά ο Ρω-μαίος δικαστικός υπάλληλος,ο κλητήρας θα λέγαμε.Ονομάστηκε έτσι,επειδή στεκόταν δίπλα στο κιγκλίδωμα που χώριζε το δικαστήριο από το κοινό.Αργότερα ο όρος χρησιμοποιήθηκε για τους αρχιγραμματείς βασιλέων και ηγεμόνων.Παρέμεινε ως σήμερα σε ευρωπαϊκές χώρες δηλώνοντας ανώτατους αξιωματούχους στο πολιτικό,πανεπιστημιακό και ιερατικό σύστημά τους.

Το σχετικό λατινικό ρήμα ήταν το cancello (-avi –atum –are) που σήμαινε κατασκευάζω κιγκλίδω-μα,οργανώνω δίκτυο.Η δεύτερη έννοια προέκυψε καθώς οι κιγκλιδωματικές περιφράξεις,για προ-στασία χώρων ή οριοθέτηση ιδιοκτησιών,δεν ήταν φυσικά μόνο ευθείες και γραμμικές,αλλά κατά βάση τεθλασμένες,στριφτές,πολυγωνικές κ.λπ.Γι΄ αυτό και το παράγωγο ουσιαστικό concellatio-ionis σήμαινε οροθεσία και το παράγωγο επίρρημα concellatim σήμαινε δικτυωδώς,κατά τρόπο καγκε-λωτό.Οι έννοιες οροθεσία και δικτυωδώς,εκ πρώτης όψεως,είναι εντελώς άσχετες από το αρχικό cancello και cancellum (=κάγκελο),αλλά όμως,στις έννοιες αυτές ενυπάρχει οργανικά η διάσταση του κυματισμού,της περιστροφής,της αναδίπλωσης,επειδή κάγκελα και κιγκλιδώματα είναι εξ ορισμού φτιαγμένα για χρήση σε μη ευθείες σημάνσεις.Εξ άλλου,το κάθε κάγκελο,παλιά και τώρα,εξελί-χθηκε σε περίτεχνη κατασκευή με κυρτώσεις,σχεδιασμούς,καμπυλώσεις,μαιάνδρους,κυκλώσεις,ανι-σομέρειες κ.λπ.Μην ξεχνάμε επίσης,ότι κιγκλίδωμα σημαίνει πλέγμα,δηλαδή υλικό σε περίπλεξη, στριφογυρισμένο,ανάκατο,ακανόνιστο,όχι σε τάξη,άρα και (ανα)διπλωμένο.Ακόμα,το κιγκλίδωμα δεν είναι παρά κάγκελα τοποθετημένα δίπλα-δίπλα.Μια και γίνεται λόγος για όλες αυτές τις κο-ντινές έννοιες,ας δούμε το γλωσσικό μονοπάτι τους: διπλώνω ένα υλικό αντικείμενο (που το επι-τρέπουν οι διαστάσεις του,η υφή και η μάζα του) σημαίνει τοποθετώ ένα τμήμα αυτού του αντι-κειμένου επί άλλου τμήματός του.Η ενέργεια λέγεται δίπλωση (η δίπλωση) ή δίπλωμα (το δί-πλωμα).Τα τμήματα καλούνται δίπλες.Οι δίπλες μπορεί να είναι δύο (όταν διπλώνουμε το αντικεί-μενο στη μέση) ή περισσότερες.Οι δίπλες με την δίπλωση έρχονται πολύ κοντά,μπορεί και να ε-φάπτονται.Έτσι,προέκυψε η επιρρηματική τοπική λέξη και έννοια δίπλα = κοντά,πλησίον,εγγύς (π.χ.,κατοικώ δίπλα σε ένα σχολείο).Τα κάγκελα,υπό αυτή την έννοια,είναι οι δίπλες του κιγκλιδώμα-τος.Κάθε κάγκελο είναι και μία δίπλα.Έτσι προέκυψε ο τελικός (μεταφορικός) συσχετισμός καγκέλι=(η) δίπλα.

Ακολούθως,επήλθαν από οσμώσεις δεύτερες έννοιες,όπως το ρήμα διπλαρώνω (=προσεγγίζω κά-ποιον,προσποιούμαι ιδιοτελώς τον φίλο,διεισδύω,την πέφτω σε άλλον/η) ή το γνωστό Χριστουγεν-νιάτικο γλυκό δίπλες.

Κατά την ταπεινή φιλολογική μου άποψη ίσως το cancello κ.λπ. σχετίζονται σημασιολογικά και όχι μόνο με το cancer-eri (ή –eris),ο καρκίνος (κάβουρας,άστρο,νόσος,καύσων).Ίσως,δηλαδή,ο καρκίνος-κάβουρας-cancer με την περίεργη στρεβλή κίνησή του βάφτισε το κάγκελο-cancellum που ήταν προορισμένο να επιτελέσει ποικιλόσχημες κιγκλιδώσεις.Ας προσέξουμε κάτι: το αρσενικό cancer αποτελεί μεταγραφή στην λατινική του ελληνικού καρκίνου.Στα Ελληνικά,η έννοια του καρκινο-ειδούς (π.χ.,καρκινική γραφή) εμπεριέχει την έννοια του αντιστρόφως κινείσθαι,της αναστροφής,της αναδίπλωσης,του διαθλασμένου.Εκτός αυτού,ο προγενέστερος και πανάρχαιος τύπος για τον καρ-κίνο ήταν κάγκαρος,πόσο κοντά αλήθεια,λεκτικά,με όλα όσα εξετάζουμε!

Συγκεφαλαίωση: Σε χρόνους δυσπροσδιόριστους (Υστεροβυζαντινούς; Μεταβυζαντινούς;) υιοθε-τείται στην Ήπειρο των Ελλήνων ένας λατινισμός για την μετονομασία ενός τοπικού αρχαίου χο-ρού.Αυτό μας οδηγεί ευθέως και άμεσα στο κομμάτι του Ελληνισμού υπό ισχυρή Λατινική επίδραση: τους βλαχόφωνους Έλληνες.Γίνεται δάνειο (ενδεχομένως να πρόκειται για αντιδανεισμό) μια λέξη (cancellus),όχι υπό την κυριολεκτική (=κάγκελο),αλλά την μεταφορική (=δίπλα,στροφή) σημασία της.Ο νεολογισμός καγκέλι έχει γεννηθεί.Απ΄ αυτόν θα προκύψουν κάποιες συναφείς ονομασίες χορών με εμφανή χαρακτηριστικό την χορευτική δίπλα.Ένας νέος χαρμόσυνος χορός θα λάβει α-τόφιο το όνομα και θα διατηρηθεί ακμαίος ως σήμερα!

Το ταξίδι στα μονοπάτια της Γλωσσολογίας είναι θαυμάσιο και συναρπαστικό.Πόσοι,αλήθεια, γνωρίζουν ότι η λέξη σπουργίτι παράγεται απ΄ το πυρ (πυρ → πυρήν → σπόρος → σπουργίτι [=το πουλί που τρώει σπόρους]); Έτσι,κι από μια λατινική λέξη για το κάγκελο προέκυψαν όχι μόνο ονομασίες ελληνικών χορών,αλλά και σύγχρονοι ευρωπαϊκοί τίτλοι (Καγκελάριος [=πρωθυπουργός] της Γερμανίας,Καγκελάριος [=πρόεδρος της Βουλής των Λόρδων,αλλά και επίτιμος πρύτανης Πα-νεπιστημίου κ.ά.] στην Μ. Βρετανία κ.λπ.).

Ετιμώ,μάλιστα,ότι στον Καγκελάρη χορό της Ηπείρου,που άνοιξε τον δρόμο στις υπόλοιπες σχε-τικές ονομασίες,καίρια υπήρξε η θέση και σημασία του πρωτοχορευτή.Αυτός ήταν επιφορτισμένος με την εξέλιξη και ανάπτυξη του χορού,με την οργάνωση και διεύθυνση των χορευτικών κυμα-τισμών και αναδιπλώσεων,των καγκελιών δηλαδή,γι΄ αυτό και ονομάστηκε καγκελάρης.Η κατά-ληξη –άρης δηλώνει ιδιότητα λειτουργίας ή επιμέλειας του υποκειμένου (π.χ.: βαρκάρης,μπροστά-ρης,μαγγανιάρης,αλογάρης,μακελάρης,αναστενάρης,τσαγκάρης,ταβερνιάρης,κατεργάρης,κλανιάρης,μεροκαματιάρης κ.λπ.).

Από τον πρωτοχορευτή-καγκελάρη το όνομα πέρασε συνεκδοχικά (μερικό → γενικό) στον ίδιο τον χορό.

Αρβανίτικο καγκέλι

Το καγκέλι,λοιπόν,είναι μουσικός σκοπός και λαϊκός χορός της ηπειρωτικής Ελλάδας με καταγωγή απ΄ την Ήπειρο.Όταν στον μουσικό αυτόν σκοπό προσάρμοζαν δίστιχα στο αρβανίτικο ιδώμα, γινόταν λόγος για Αρβανίτικο καγκέλι.Υπό την έννοια αυτή μιλάμε και για Βλάχικο  καγκέλι και για Σαρακατσάνικο καγκέλι.

Υπάρχουν και διάφορα τοπικά καγκέλια (γνωστότερο,νομίζω,είναι το Λιβανατέικο),που η ιδιαι-τερότητά τους δεν ενδιαφέρει εδώ.Θυμίζω,ότι τούτη η μικρή μελέτη ανιχνεύει γλωσσικές διαδρομές και καταβολές.

Η Μαρία Δέδε-Μιχαήλ έγραφε σε βιβλίο της για τους Αρβανίτες από τα Μεσόγεια Αττικής (1988,σελ. 28) ότι: Οι χοροί που προτιμούσαν ήταν ο Καλαματιανός,ο Τσάμικος που κάποτε ονομάζεται και Αρ-βανίτικος,το Καγκέλι το Αντικρυστό,ο Χασάπικος μόνο για τους άντρες,όπως και για τους ηλι-κιωμένους ο Χειμαριώτικος ή Γεροντικός,που δεν είναι άλλος από έναν αργό μεγαλόπρεπο Καλαματιανό.

Ο Αριστείδης Κόλλιας στο βιβλίο του ‘Αρβανίτες’ (1985,σελ. 332) έγραφε: Τα Καγγέλια είναι δύο ειδών,το μικρό και το μεγάλο.Παλιότερα,όταν τηρούνταν καταλεπτώς τα έθιμα,το μικρό Καγγέλι χο-ρευόταν με την αγγελία (γι΄ αυτό και λεγόταν Καγγέλι) των αρραβώνων και το μεγάλο Καγγέλι με την αγγελία του γάμου.Οι χορευτές χορεύουν σε κύκλο,χωρίς όμως να πιάνονται από το χέρι καθώς συμβαίνει στους άλλους χορούς.Στο Μεγάλο Καγγέλι,που χορεύεται με την αγγελία του γάμου,οι γυναίκες χορεύουν αντικριστά με τους άντρες,κρατώντας στα δυο τους χέρια μια καλαμάτα (διακο-σμητικό μαντήλι) στο ύψος του κεφαλιού και λίγο πιο πάνω.Κουνούν τα χέρια με το μαντήλι πιασμένο στις δύο άκρες ώστε να παίρνει το σχήμα τριγώνου.

Ο διαχωρισμός των καγκελιών στην περιοχή που γίνεται αναφορά (δυτική επαρχία Θήβας) έχει να κάνει προφανώς με τα γεγονότα που συνδυάζονται.Σημαντικότερος του αρραβώνα ήταν ο γάμος,γι΄ αυτό και το γαμήλιο καγκέλι λεγόταν μεγάλο.Πάντως,εξ όσων γνωρίζω,οι παρατιθέμενες απ΄ τον Α. Κ. λαογραφικές συμπεριφορές,στα μέρη μου (ΒΑ Αττική) δεν ίσχυαν.Στα Μεσόγεια (όπου η Μαρία Δέδε-Μιχαήλ αναφέρει ότι υπάρχει το Καγκέλι το Αντικρυστό) φαίνεται ότι υφίσταντο.Η προσωπική όμως,και τόσο χοντροκομμένη,ερμηνεία ότι το καγκέλι προέρχεται απ΄ την αγγελία είναι ένα απ΄ τα χιλιάδες λάθη του συγκεκριμένου συγγραφέα.Βουνά λαθών,παραποιήσεων και στρεβλώσεων (αναλυτικότερα γι΄ αυτό δες εδώ) που οδήγησαν την επιστημονική κοινότητα στην ολοκληρωτική αποκήρυξη του συνόλου έργου του.

Περιφέρεται,τέλος,στους διαδικτυακούς χώρους ένα διασκεδαστικό άτομο που παρετυμολογεί συ-στηματικά αγνοώντας πλήρως τι σημαίνει επιστημονική δεοντολογία και μεδοθολογία και κακο-ποιώντας αφάνταστα τα αρβανίτικα.Έτσι,λέει ότι το καγκέλι προήλθε απ΄ την αρβανίτικη φράση γκα γκέλι=από τον κόκορα! Τι να πεις…

Γιάννης Βασ. Πέππας, Φιλόλογος - Συγγραφέας

Στο youtube υπάρχουν δεκάδες playlists με καγκέλια.Ένα απ΄ αυτά θα βρείτε πατώντας εδώ.