Το δημοτικό τραγούδι "Της Λιάκαινας"

Στο βιβλίο του Δημητρίου Πετρόπουλου «Ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια»,εκδ. οίκος Ι. Ν. Ζαχαροπούλου [Βασική Βιβλιοθήκη,αριθμός 46α],Αθήνα 1958,τ. Α΄,σελ. 197 υπάρχει  το ακόλουθο δημοτικό τραγούδι:

ΤΗΣ ΛΙΑΚΑΙΝΑΣ

Πώς λάμπ΄ ο ήλιος στα βουνά και το φεγγάρ΄ στους κάμπους,

έτσ΄ έλαμπε κι η Λιάκαινα μέσα στους Αρβανίτες.

Σαράντα Τούρκοι την κρατούν κι εξήντα την ξιτάζουν

κι ένα μικρό Τουρκόπουλο πολύ την ερωτούσε:

-Λιάκαινα,δεν παντρεύεσαι,άντρα Τούρκο να πάρης;

-Κάλλια να ιδώ το αίμα μου στη γης να κοκκινίση,

παρά να ιδώ τα μάτια μου Τούρκος να τα φιλήση.

Κατά κάποιους ερευνητές ίσως πρόκειται για τη γυναίκα του κλέφτη Λιάκου Παναρίτη,αρχηγό του καπετανάτου του Ολύμπου (τέλη 18ου-αρχές 19ου αι.).Γι΄ αυτόν τον κλέφτη Λιάκο,μάλιστα,υπάρχει ξεχωριστό δημοτικό τραγούδι (βλ. Νικ. Γ. Πολίτου,«ΕΚΛΟΓΑΙ από τα τραγούδια του Ελ-ληνικού λαού»,ΕΣΤΙΑ,Αθήνα 1914,σελ. 65 [58].Στον πρόλογο αυτού του τραγουδιού ο Ν. Γ. Πολίτης αναφέρει ότι πρόκειται για τον κλέφτη Παναγιώτη Λιάκο,από το χωριό Παναρήτη,που ήταν αρ-βανιτόφωνος.Οφείλω να τονίσω όμως εδώ,χωρίς να επεκταθώ,ότι το θησαυρισμένο υλικό από τον Ν.Γ. Π. έτυχε επεξεργασίας απ΄ τον ίδιο και,όντας αναμφίβολα πολύτιμο,απαιτεί κριτική εξέταση μα-ζί με τα παρατιθέμενα ιστορικά και λοιπά στοιχεία.).Στον ίδιο χρόνο συνάμα,στην περιοχή των Α-γράφων και της Αιτωλίας δρούσε ο αρματωλός Λιάκος.Έτσι,δεν είναι καθόλου σίγουρο ποιανού γυναίκα ήταν η Λιάκαινα,αν πρέπει να εκληφθεί ως βέβαιο ιστορικό πρόσωπο κι όχι ως γενικευμένο θεωρητικό σύμβολο της αντίστασης της Ελληνίδας προς τον Οθωμανό κατακτητή και δυνάστη.

Ας ακούσουμε το τραγούδι από την ορχήστρα και την χορωδία του Συλλόγου προς Διάδοση της Εθ-νικής Μουσικής υπό τη διεύθυνση του Σίμωνα Καρά,όπως μεταδόθηκε από την εκπομπή «Ελληνικοί Αντίλαλοι»,μια σειρά ραδιοφωνικών εκπομπών την περίοδο 1958–1960,με ανεκτίμητες ηχογραφή-σεις αυτού του σπουδαίου Συλλόγου.

Στην εκτέλεση αυτή οι πρώτοι τρεις στίχοι αποδίδονται κανονικά,ο τέταρτος και ο έβδομος λείπουν (αφαιρέθηκαν για κάποιο λόγο;),στο τέλος του πέμπτου στίχου υπάρχει αλλαγή στη σειρά των λέ-ξεων και ο έκτος έχει περικοπεί.

Είχαν παίξει οι μουσικοί :

Αντώνιος Τσόχος: Βιολί

Φίλιππας Ρούντας: Κλαρίνο

Νίκος Στεφανίδης: Κανονάκι

Αγάπιος Tομπούλης: Ούτι

Σταύρος Ανδριανός: Λαούτο.

Δημοτικό τραγούδι ΤΗΣ ΛΙΑΚΑΙΝΑΣ υπάρχει και στο προαναφερθέν «ΕΚΛΟΓΑΙ από τα τραγούδια του Ελληνικού λαού» (σελ. 66 [59]).Ας το δούμε (προτάσσεται ενημερωτικό σημείωμα από τον συγ-γραφέα):

ΤΗΣ ΛΙΑΚΑΙΝΑΣ

[Τις η Λιάκαινα της οποίας την αιχμαλωσίαν, την υπερήφανον άρνησιν να γίνη σύζυγος Τούρκου και την θαυμασίαν ελευθέρωσιν υπό του ανδρός της διηγείται το άσμα; Ίσως είναι η γυνή του κλέφτη Λιά-κου του προηγουμένου άσματος, του νικητού του Βεληγκέκα και του Γιουσούφ αράπη,ίσως άλλου τινός ομωνύμου· εις τινας παραλλαγάς ονομάζεται Αντώναινα,άλλαι πάλιν αναφέρονται εις ανώνυμον νιόνυ-φην. Μέγιστος βεβαίως είναι ο αριθμός των νεαρών Ελληνίδων γυναικών,όσαι απαχθείσαι αιχμάλωτοι υ-πό των Τούρκων επροτίμησαν τον θάνατον αντί της συμβιώσεως μετά του άρπαγος, και είναι ευνόητον ότι την σκληράν τύχην τινός αυτών παρέλαβεν ως υπόθεσιν άσματος η δημώδης ποίησις συμπληρώσασα την έκθεσιν της οικογενειακής τραγωδίας δια λύσεως ιδεώδους, ήτοι της απελευθερώσεως υπό ανδρείου συζύγου,καίτοι τοιαύτη λύσις σπανιώτατα θα επαρουσιάζετο εις την πραγματικότητα.Αλλά την λύσιν ταύ-την παρέλαβεν εκ του παλαιοτέρου ποιητικού αποταμιεύματος αυτής, εκ των ακριτικών ασμάτων, όπου συχνότατα αναφέρεται ήρως απολυτρών την απαχθείσαν σύζυγόν του δια της συνδρομής του θαυμάσιου ίππου του.Μία δε παραλλαγή του άσματος της Λιάκαινας και άλλας πλην ταύτης απηχήσεις παρουσι-άζει των ακριτικών ασμάτων.]

Πως λάμπει ο ήλιος ‘ς τα βουνά, 'ς τους κάμπους το φεγγάρι,

έτσι έλαμπε κ’ η Λιάκαινα 'ς τα τούρκικα τα χέρια.

Πέντε Αρβανίταις την κρατούν και δέκα την ξετάζουν,

κ’ ένα μικρό μπεόπουλο κρυφά την κουβεντιάζει.

«Λιάκαινα, δεν παντρεύεσαι, δεν παίρνεις Τούρκον άντρα,

να σ’ αρματώση 'ς το φλωρί, μεσ’ 'ς το μαργαριτάρι;

-Κάλλιο να ιδώ το αίμα μου τη γης να κοκκινήση,

παρά να ιδώ τα μάτια μου Τούρκος να τα φιλήση.»

Κι’ ο Λιάκος την αγνάντεψε ναπό ψηλή ραχούλα,

κοντοκρατεί το μαύρο του, στέκει και τον ξετάζει,

«Δύνεσαι, μαύρε μ', δύνεσαι να βγάλης την κυρά σου;

-Δύνομαι, αφέντη μ’, δύνομαι να βγάλω την κυρά μου,

Να μ’ αυγατίσης την ταή σαρανταπέντε χούφταις,

να μ’ αυγατίσης το κρασί σαρανταπέντε κούπαις,

να δέσης το κεφάλι σου με δεκοχτώ μαντήλια,

να δέσης τη μεσούλα σου μαζί με τη δική μου.»

Βιτσιά δίνει τ’ αλόγου του, ‘ς τη μέση γιουρουστάει,

και πάησε και την άδραξε, ‘ς το σπίτι του την πάει.

Στην παραπάνω παραλλαγή γίνεται φανερό ότι έχουμε απόηχο του ακριτικού κύκλου,όπως σωστά επεσήμανε και ο Ν.Γ. Π. Αξιοσημείωτο είναι ότι εδώ η Λιάκαινα δεν ανήκει εμβληματικά στους Αρ-βανίτες,αλλά απειλείται απ΄ αυτούς.Αυτή η περιπλοκή θα μας απασχολήσει στο τέλος.

Η (κατά κανόνα αστραφτερά όμορφη) Ελληνίδα που γίνεται στόχος των Τούρκων,δελεάζεται προ-κλητικά να απιστήσει και συχνά-πυκνά αρπάζεται βίαια απ΄ αυτούς είναι αναντίρρητα διαχρονικό δεδομένο της μακραίωνης υποδούλωσης του Γένους μας που έτεινε φυσιολογικά στη θρυλοποίησή του.Στο τραγούδι της Λιάκαινας,εκτιμώ ότι συντίθενται Ιστορία,μνήμη και δοξαστική κατασκευή.

Ο συγκερασμός αυτός συναντάται παντού στην Ελλάδα,κατάλοιπο ενός ηρωισμού όχι της πρώτης γραμμής,αλλά πάντα φλογισμένου και ασταμάτητου.Και στο χωριό μου,τον Βαρνάβα,μαρτυρείται κάτι ανάλογο: η λεβέντισσα Κατίγκω Κόλλια αρπάχτηκε από Τούρκο που την πήγε μάλιστα στην Κωνσταντινούπολη.Μετά από χρόνια η Κατίγκω (Κατίνα) κατόρθωσε να το σκάσει και επέστρεψε ταλαιπωρημένη στον Βαρνάβα! Η ιστορία της Κατίγκως,μάλιστα,δεν είναι η μόνη περίπτωση οικει-οποίησης πραγματικοτήτων,παραδόσεων και μύθων πανελλήνιας εμβέλειας από τους παλιούς αρβα-νιτόφωνους του Βαρνάβα.

Το τραγούδι της Λιάκαινας σήμερα έχει σχεδόν ολότελα Σαρακατσανοποιηθεί,να το πω έτσι.Αυτό δεν είναι καθόλου κακό,βέβαια.Η Δημοτική μουσική μας παράδοση απ΄ όποιο χώρο (ελεύθερο ή όχι) της πατρίδας μας κι αν προέρχεται κι ανεξάρτητα από ποιον μουσικοχορευτικό σύλλογο θα αποδο-θεί,αποτελεί λαμπρό και ζείδωρο συνεκτικό χρωμόσωμα της όμορφης Ελληνικής φυλής μας.

Οι στίχοι της Σαρακατσάνικης εκδοχής είναι σαφώς εγγύτερα σ΄ αυτήν που κατέγραψε ο Ν.Γ. Π. Στην ουσία,η διαφορά βρίσκεται μόνο στην ιδιαίτερη Σαρακατσάνικη ερμηνευτική τεχνοτροπία.Κατά τον ερευνητή Ευρ. Μακρή,το χορευτικό αυτό τραγούδι τραγουδιέται και χορεύεται απ’ όλους τους Σαρακατσάνους της Ελλάδας,αλλά και της Βουλγαρίας.Οι στίχοι της Σαρακατσάνικης εκδοχής είναι οι ακόλουθοι:

Της Λιάκαινας

( Σταυρωτός – κλέφτικος χορός)

Λάμπει ν- ο ήλιος σταϊ βουνά – κατακαημένη Λιάκινα

γιέμ’ λάμπει και στα λαγκάδια – Λιάκινα κατακαημένη

Έτσι λάμπει κι η Λιάκινα – κατακαημένη Λιάκινα

γιεμ στη μέση στο παζάρι – Λιάκινα κατακαημένη

Ξήντα Αρβανίτες την κρατούν – κατακαημένη Λιάκινα

γιεμ’ κι δέκα την ’ξιτάζουν – Λιάκινα κατακαημένη

Λιάκινα, δεν παντρεύισι –κατακαημένη Λιάκινα

γιεμ’ Τούρκ’ άντρα δεν παίρνεις – Λιάκινα κατακαημένη

Κάλλιο να ιδώ το αίμα μου – κατακαημένη Λιάκινα

γιεμ’ στη γης να κοκκινίζει – Λιάκινα κατακαημένη

παρά ν- ιγώ να παντρευτώ – κατακαημένη Λιάκινα

γιεμ’ Τούρκ’ άντρα να πάρω – Λιάκινα κατακαημένη

Στο επόμενο βίντεο ακούμε το τραγούδι στην κλασική Σαρακατσάνικη φόρμα όπως έγινε πανελλη-νίως γνωστό με τη φωνή του αείμνηστου Σαρακατσάνου από τη Θράκη Τάσου Γιαρίμη.

Ιστορική αποκατάσταση

Στις παραλλαγές του τραγουδιού Της Λιάκαινας,όπως έκανα νύξη παραπάνω,οι Αρβανίτες πα-ρουσιάζονται και ως Έλληνες,αντίπαλοι των Τούρκων,αλλά και ως συνεργάτες των Τούρκων.Αυτή η σύγχυση,αυτή η (για τον πολύ κι απληροφόρητο κόσμο) θολότητα και ηχηρή αντίφαση,που υπάρχει όχι μόνο σε τούτο το τραγούδι,αλλά και σε πολλές πηγές του παρελθόντος,χρησιμοποιείται άτιμα και δόλια από τον σύγχρονο ανθελληνισμό,τόσο την εξωτερική προπαγάνδα,όσο και τους ντόπιους δοσίλογους και μειοδότες.

Πώς έχουν τα πράγματα.

Κάπου στην αρχή της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ξεπήδησε ο γεωγραφικός όρος Άρβα-νον/Άλβανον/Αλβανία για τον χώρο της ακρινής έσχατης Ελληνικής Ηπείρου,που είχε ήδη υπο-δουλωθεί,όπως όλος ο Ελληνισμός,στο Λατινικό δόρυ και την πνιγηρή ειρήνη που είχε αυτό επιβάλει (για την γέννηση και εξέλιξη του τοπωνυμίου βλέπε την σελίδα Άρβανον-Χαονία τούτου του ιστοτόπου).Επιστήμονες,μεταξύ των οποίων και ο Αχ. Λαζάρου,καθόλου δεν αποκλείουν τον ρόλο της λατινικής γλώσσας στη διαμόρφωση των ανωτέρω ονομάτων.Σε βετεράνους Ρωμαίους στρατι-ώτες (albani) δίνονται τιμητικά γαίες στην ανατολική ακτή της Αδριατικής για μόνιμη εγκατάστασή τους.Οι albani συνιστούν/δημιουργούν την Albanopolis,που μάλλον αφορά περιοχή,καθώς ευρήμα-τα τέτοιας πόλης δεν έχουν ανακαλυφθεί.

Από τον 11^ο αι. σε βυζαντινά κείμενα εμφανίζονται σταδιακά οι όροι Άρβανα/Άλβανα και Αρβα-νίτης/Αλβανίτης.Δύο αιώνες μετά ο όρος Αλβανία φαίνεται ότι λειτουργεί ως συνώνυμο της Ηπείρου για το βόρειο τμήμα της (βλ. σχετικά: Η Άλβανος του 1376,ένα άγνωστο ντοκουμέντο).Αρβανίτης (ό-πως Αργίτης,Ροδίτης,Σκιαθίτης,Κεφαλονίτης,Λευκαδίτης,Αυλωνίτης,Κωνσταντινοπολίτης,Μετσοβί-της,Μεγαρίτης,Μεσογείτης κ.λπ.) είναι ο γηγενής Ηπειρώτης Έλληνας από το Άρβανο που χρησι-μοποιεί παράλληλα με τα Ελληνικά κι ένα μαρτυρημένο απ΄ τον Θουκυδίδη λιτό ολιγόλεξο μόρ-φωμα της Ελληνικής.Δεν είναι γνωστό αν προσδιοριζόταν ονοματικά στην αρχαιότητα.Ο Θουκυδί-δης το αναφέρει ως βαρβαρικόν,δηλαδή διαφέροντος του καθιερωμένου.Είναι τα γνωστά αρβανίτι-κα.

Περί τον 4^ο-5^ο αι. εγκαθίστανται μόνιμα στην περιοχή που μας απασχολεί οι Κοστοβώκοι,κατα-γόμενοι απ΄ τα Καρπάθια της Δακίας (σημερινή Μολδαβία).Λαός νομαδικός ως τότε,άξεστος,λη-στρικός.Περιφέρονταν επί αιώνες στη νότια βαλκανική ως επιδρομείς και άρπαγες (τους αναφέρει και ο Παυσανίας,2^ος αι.).Οι ντόπιοι τους ονομάζουν Σκυπτάρ,επειδή,πριν έρθουν,διέμεναν για ικα-νό διάστημα στον χώρο Scupis (Σκόπια).Οι Σκιπτάρ ποτέ δεν συντάχθηκαν,συνεργάστηκαν με το Ελληνικό στοιχείο που βρήκαν εκεί.Υπήρξαν πάντοτε εχθρικοί προς αυτό.Ενδεικτικό της αποστα-σιοποίησής τους είναι το γεγονός ότι (σε αντίθεση με τους Σλάβους που κατέκλυσαν την βαλκανική) ποτέ δεν εκχριστιανίστηκαν.Όμως,μπολιάζουν τον κώδικα επικοινωνίας τους με το τοπικό ιδίωμα.Οι νόμοι της ζωής και της Κοινωνιολογίας είναι απαρέγκλιτοι και δεν χωρούν αμφισβήτηση: ο πολιτι-στικά υπέρτερος επιβάλλεται και κυριαρχεί! Οι Σκιπτάρ αρβανιτοφωνούν! Απ΄ την παλιά Δακική γλώσσα τους ελάχιστα στοιχεία παρέμειναν ως σήμερα,συγγενή γλωσσολογικά με την Ρουμανι-κή,τρανή απόδειξη της καταγωγής τους.

Όταν το Βυζάντιο καταρρέει στην περιοχή και το Δεσποτάτο της Ηπείρου (προϊόν προσωπικών φι-λοδοξιών περισσότερο κι όχι στοχεύσεων εθνικής ανασυγκρότησης) αποδεικνύεται αδύναμο και θνησιγενές,διάφοροι Σκιπτάρ φύλαρχοι,όπως και τοπικοί ηγετίσκοι Έλληνες,Σλάβοι,Λατίνοι,σχη-ματίζουν βραχύβιες τοπικές Ηγεμονίες που στο όνομά τους υπάρχει ο παλιός,ενισχυμένος μέσα στο χρόνο,γεωγραφικός προσδιορισμός: Αλβανία.Οι Σκιπτάρ βρίσκονται ήδη περίπου χίλια (1.000) χρό-νια στη γη της άνω Ηπείρου/Αλβανίας και,αν και αυτοπροσδιορίζονται πάντα (ως και σήμερα) ως Σκιπτάρ,χρησιμοποιούν με άνεση τον όρο.Μάλιστα,σε διάφορα σημεία χρησιμοποιούν και τον όρο Άρβανον παραφθαρμένο στα γλωσσικά μέτρα τους: Arber (ίσως να ΄ναι και νεολογισμός).Αντι-στοίχως,ο Σκιπτάρ κάτοικος των Arber ορίζεται ως arberor και τα αρβανίτικα (όπως τα ΄χουν αφο-μοιώσει) σε arberist.Ο κατακτητικός ερχομός των Οθωμανών θα μεταβάλει δραστικά κι οριστικά τις ισορροπίες στην περιοχή.Οι Σκιπτάρ εξισλαμίζονται αστραπιαία και μετατρέπονται γρήγορα σε εκτελεστικός βραχίονας του Σουλτάνου,όταν τους ζητηθεί.

Οι ακρινοί αρβανιτόφωνοι Έλληνες της Ηπείρου περικυκλώνονται ασφυκτικά στην σκλαβωμένη πα-τρίδα τους από λογής εχθρικούς πληθυσμούς.Μετακινούνται κατά κύματα νότια,στην ασφάλεια που παρέχουν συμπαγείς ελληνικές εστίες.Αλλά και οι Σκιπτάρ πράττουν το ίδιο,σε διαφορετική κλίμακα και για άλλους λόγους.Πιστά μαντρόσκυλα των Τούρκων συγκροτούν τα οθωμανικά ασκέ-ρια που στέλνονται να αντιμετωπίσουν τις εξεγέρσεις των ραγιάδων.Καθοριστική ερεθιστική πρό-κληση το πλιάτσικο που θα ακολουθούσε την κατάπνιξη.Οι αιώνες είχαν περάσει,αλλά τα ληστρικά ένστικτα των Κοστοβώκων παρέμεναν ενεργά.

Στις γραφίδες,από τα πρώιμα μεσαιωνικά χρόνια ως το τέλος του 19^ου αι.,όταν γίνεται αναφορά σε ομάδες ή ευρύτερα σύνολα που προέρχονται από την Ήπειρο/Αλβανία,δεν υπάρχει πάντα επαρκής και σαφής διευκρίνιση της ταυτότητάς τους.Οι όροι Αρβανίτης,Αλβανίτης,Αλβανός,Ιλλυριός κ.ά. χρησιμοποιούνται εν πολλοίς με γενικότητα.Υποτίθεται ότι,όσοι διάβαζαν,καταλάβαιναν.Αυτή η ασάφεια όμως,γεννά σήμερα στον ανυποψίαστο αναγνώστη και τον απροετοίμαστο μελετητή μπερ-δέματα.Το χειρότερο (καθώς «ο λύκος στην αναμπουμπούλα χαίρεται»),λειτουργεί ως σαθρό έδαφος από κύκλους προπαγάνδας,αναθεώρησης και εθνοφοβίας να αμφισβητηθεί η ελληνικότητα των Αρβανιτών.Στόχος τους να τους παρουσιάσουν ως αλλογενές εθνοτικό σύνολο.Απώτερη (διασπα-στική) επιδίωξη: η εφεύρεση και παρουσίαση μειονοτήτων.

Με το ίδιο όνομα ενίοτε λοιπόν,στις πηγές,αποδίδονται όχι μόνο δύο εντελώς ξέχωροι λαοί,αλλά και δύο καθ΄ όλα άλλοι κόσμοι.Οι πρώτοι είναι γηγενείς Ηπειρώτες Έλληνες.Χριστιανοί Ορθόδοξοι.Τα ονόματά τους αρχαιοελληνικά και χριστιανικά.Είναι οι Αρβανίτες.

Οι δεύτεροι είναι επήλυδες ετερόχθονες Δάκες.Μουσουλμάνοι,κατά την ιστορική αρχή (αναπτύχθη-κε και ο Μπεκτασισμός).Τα ονόματά τους (προ Χότζα) μουσουλμανικά.Είναι οι Σκιπτάρ.Η διαρκής όσμωσή τους με τους Τούρκους οδήγησε τον λαό μας να τους αποκαλεί και ως Τουρκαλβανούς.

Έτσι έχουν τα πράγματα.

Στο τραγούδι Της Λιάκαινας,για να ολοκληρώσουμε,στην εκδοχή που διασώζει ο Δημήτριος Πετρό-πουλος ως Αρβανίτες νοούνται οι αρβανιτόφωνοι Έλληνες.Στην παραλλαγή που καταγράφει ο Νικ. Γ. Πολίτης ως Αρβανίτες νοούνται οι Τουρκαλβανοί/Σκιπτάρ.

Έτσι,ομαλώς,ξεκαθαρίζουν οι λέξεις και τακτοποιούνται τα νοήματα.

* Τα βίντεο προέρχονται από δημόσια youtube κανάλια.

Γιάννης Βασ. Πέππας, Φιλόλογος - Συγγραφέας