Ο Αρβανίτης αγωνιστής του ΄21 Πανουργιάς

Πανουργιάς Ξηρός

Ο Πανουργιάς Ξηρός ή Δημήτριος Ξηρός (1759 ή 1767 - 1834) ήταν οπλαρχηγός της επαρχίας Αμφίσσης (Σάλωνα), καταγόμενος από τον Άγιο Γεώργιο (νότια της Άμφισσας και κοντά στην Εθνική οδό Ιτέας-Άμφισσας βρίσκεται ο Άγιος Γεώργιος, το πρώτο χωριό που συναντάει ο επισκέπτης όταν αναχωρεί από την Άμφισσα με προ-ορισμό την Ιτέα.Ο Άγιος Γεώργιος αποτελεί ένα από τα συνολικά εννέα χωριά που έχουν ενταχθεί στην περιφέρεια Άμφισσας μαζί με την Αγία Ευθυμία, τον Άγιο Κωνσταντίνο, το Δροσοχώρι, τον Ελαιώνα, τη Βίνιανη, το Μοναστήρι, το Προσήλιο και το Σερνικάκι. Πρόκειται για ένα γραφικό χωριό χτισμένο στους πρόποδες της Γκιώνας και σε υψόμετρο 240 μέτρων. Μαζί με τον Άγιο Κωνστα-ντίνο και το Σερνικάκι που βρίσκονται σε κοντινή απόσταση από τον Άγιο Γεώργιο, είναι τα τρία χωριά που είναι απλωμένα δυτικά του Ελαιώνα της Άμφισσας, του αρχαιότερου ελαιώνα στην ελλη-νική επικράτεια με περισσότερα από ένα εκατομμύριο λιόδεντρα. Ο Άγιος Γεώργιος, ο οποίος σύμ-φωνα με την απογραφή του 2011 αριθμεί 110 κατοίκους, πήρε το όνομά του από τον ομώνυμο μεγα-λοπρεπή ναό που δεσπόζει στο κέντρο του χωριού) και γεννημένος στη Δρέμισα. Υπήρξε από τους σημαντικότερους οπλαρχηγούς του Αγώνα.

Σε νεαρή ακόμα ηλικία καταδικάστηκε σε θάνατο, αλλά ένας ισχυρός Οθωμανός της περιοχής, ο Δελή Αχμέτ αφού τον λυπήθηκε και μεσολάβησε ώστε να του χαρίσουν τη ζωή, τον πήρε στην υπηρεσία του. Όταν ο Δελή Αχμέτ έγινε κλέφτης τον πήρε μαζί του σαν πρωτοπαλίκαρο.Πεθαί-νοντας ο Τούρκος κλέφτης, ο Πανουργιάς πήρε τη θέση του και συνεργαζόμενος με τον Ανδρέα Ανδρούτσο έλαβε μέρος στις επιχειρήσεις του Λάμπρου Κατσώνη την περίοδο 1770-1792 του Ρωσ-σοτουρκικού Πολέμου και των Ορλωφικών. Το 1813 ο Αλή πασάς, για να απαλλαγεί από τον επι-κίνδυνο αυτό κλέφτη, τον διόρισε αρματολό της Αμφίσσης, αλλά γρήγορα τον αντικατέστησε με τον Σουλιώτη Λάμπρο Κοσμά. Από το 1817 έως το 1820 ο Πανουργιάς έζησε στα Ιωάννινα, επιτηρούμε-νος από τον Αλή Πασά, ο οποίος στη διαμάχη του με τον Σουλτάνο, του δίνει την άδεια να επιστρέ-ψει και να αναλάβει ξανά το αρματολίκι των Σαλώνων.

Μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία και προετοίμασε με επιτυχία την επανάσταση στην Παρνασσίδα στις 24 Μαρτίου 1821. Ηγήθηκε των οπλαρχηγών Μανίκα, Παπανδριά και Γούρα στην απελευθέρωση της πόλης της Άμφισσας στις 26 Μαρτίου 1821 και πολιόρκησε το κάστρο της, που τελικά παραδόθη-κε στις 10 Απριλίου. Έλαβε μέρος στις μάχες της Αλαμάνας και στο Χάνι της Γραβιάς, όπου μαζί με τον Δυοβουνιώτη οχυρώθηκαν στα υψώματα γύρω από το χάνι. Λόγω ασθενείας δεν συμμετείχε στη Μάχη των Βασιλικών, αλλά έστειλε στη θέση του το γιο του, Νάκο, με το ένοπλο σώμα του. Συμμετείχε στην Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου ως αντιπρόσωπος της επαρχίας Αμφίσσης και πρωταγωνίστησε στην παράδοση του Ακροκορίνθου τον Ιανουάριο του 1822.

Εκπόνησε το σχέδιο καύσεως των σιτηρών κατά την κάθοδο του Δράμαλη και αφού αποχώρησε λόγω γήρατος από τον Αγώνα, έχρισε διάδοχό του το γιο του Νάκο στην αρχηγία του σώματός του. Παρ΄ όλα αυτά, τον Ιούλιο του 1824, μετά από πρότασή του, οχυρώνεται στην Άμπλιανη όπου γίνε-ται μεγάλη μάχη και αποκρούονται πολυάριθμοι Τούρκοι με αρχηγούς τους Γιουσούφ και Αμπάζ Πασά. Ο Πανουργιάς δεν έλαβε μέρος στις εμφύλιες διαμάχες του 1825 και προσπάθησε,ανεπιτυ-χώς, να σώσει τον Οδυσσέα Ανδρούτσο, διαφωνώντας ακόμα και με το γιο του Νάκο (αναφέρεται χαρακτηριστικά υβριστική του επιστολή).

Διορίστηκε το 1833 μέλος της οκταμελούς επιτροπής η οποία συστάθηκε στο Ναύπλιο για να εξε-τάσει τις υπηρεσίες που είχαν προσφέρει οι αγωνιστές κατά τη διάρκεια της επανάστασης. Πέθανε στις 4 Αυγούστου του 1834 στην Άμφισσα.

Ο γιος του, Νάκος ή Ιωάννης (1801-1863) ήταν Υποστράτηγος και διατέλεσε βουλευτής,ενώ ο εγγο-νός του, Πανουργιάς (1844-1904), ήταν Συνταγματάρχης και βουλευτής την περίοδο 1892-1898.

Το όνομα Πανουργιάς

Στις περιοχές Βοιωτίας και Φωκίδας ήταν/είναι συνηθισμένο το γυναικείο όνομα Πανωραία,που αποδιδόταν χαϊδευτικά ως Πανώρια και Πανωριά.Το τελευταίο στους αρβανιτόφωνους κατέληξε εκτραχυσμένο:  Πανουργιά.Αν και δεν υπήρχε αρσενικό αντίστοιχο (Πανωραίος),διά της μητρωνυμικής ο-δού (βλ. και Τσεβάς,Λίτσας) το Πανουργιάς μετατράπηκε σε επώνυμο και προοδευτικά  σε αντρικό βαφτιστικό.Μία εξήγηση γι΄ αυτό αποτελεί η (ε-γωκεντρική;) τακτική των αρβανιτοφώνων αυτών των περιοχών της Ρού-μελης ο νουνός να δίνει το επώνυμό του ως όνομα στο βαφτιστήρι του! Την συνήθεια την βρήκα ζώσα στο Κυριάκι Βοιωτίας,όταν υπηρετούσα εκεί ως καθηγητής (1991-92).

Σε κοντινά αρβανιτοχώρια (Γραμματικό,Μαραθώνας) της πατρίδας μου (Βαρνάβας) απαντάται το επώνυμο Πανουργιάς.Μερικούς Πανουργαίους μάλιστα,τους αποκαλούν και Πανούργους!

Για τον συγκεκριμένο αγωνιστή Πανουργιά Ξηρό οι πηγές δεν εστιάζουν στην αρβανίτικη καταγωγή του,χωρίς αυτό να είναι κακό.Ξέρουμε όμως,ότι η περιοχή απ΄ τα Βαρ-δούσια ως τον Κιθαιρώνα κατοικήθηκε ικανώς από αρβανιτόφωνους.Κυρίως όμως,υπάρχει το ίδιο το όνομα.Κατά μία (ασταθή) εκδοχή το κανονικό όνομά του θα ήταν Δημήτριος,αλλά το "Πανουργιάς" το πήρε από λάθος του νονού του,που τον πέρασε για κορίτσι και τον βάφτισε Πανωραία, ενώ κατά δεύτερη εξ αιτίας επίθεσης των Τούρκων την ώρα της βάφτισης.Το γεγονός ότι ο εγγονός του έλαβε κανονικά ως βαφτιστικό όνομα το Πανουργιάς,μας οδηγούν με ασφάλεια να χαρακτηρίσουμε τις παραπάνω εκδοχές,κι άλλες ανάλογες που βρήκαμε από δω κι από κει,ως ανεκδοτολογικές.

Διαβάστε:

Π. Πανουργιάς, Η μάχη στηνΑγία Μαρίνα της Ρούμελης στα 1822

Γιάννης Βασ. Πέππας