Πλάκα

Αθήνα,Πλάκα,αρχές του 20 αιώνα,μάλλον από οδό Θρασυβούλου.Φωτογράφος Antoine Bon.

Πώς πήρε το όνομά της η Πλάκα.

Υπάρχουν πολλές και διαφορετι- κές εκδοχές για τα «βαφτίσια» της Πλάκας.Μία εξ αυτών κάνει λό- γο για μια μεγάλη πέτρινη πλάκα που βρέθηκε στο εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου.Η επικρατέστερη όμως εκδοχή μιλά για την αρβα- νίτικη καταγωγή της λέξης.Στα αρβανίτικα η λέξη «πλακ» σημαί- νει «παλιά»,κι έτσι όταν οι Αρβα- νίτες,που ήρθαν διωκόμενοι να μείνουν στην περιοχή τον 16ο αιώ- να,την αποκάλεσαν «πλακ Αθή- να»,δηλαδή «παλιά Αθήνα»,η ο- νομασία «κόλλησε» σε ολόκληρη την γειτονιά.

Δείτε ένα όμορφο πληροφοριακό [και φωτογραφικό] αφιέρωμα του Γ. Κόκουβα: 

12 πράγματα που ίσως δεν ξέρατε για την Πλάκα

Στο τέλος του αφιερώματος υπάρχουν και δύο άλλα ενδιαφέροντα σχετικά θέματα.

Η όμορφη Αδριάνα από την Πλάκα

Ζωγραφίζοντας μια ιστορία - Η ωραία Αδριάνα των Αθηνών (Θεόφιλος) και το Βατραχονήσι

Θεόφιλου Χατζιμιχαήλ (1868 ή 1873-1934) - Η ωραία Αδριάνα των Αθηνών, 1930.

Λάδι σε μουσαμά 92 χ 43,5 εκ.

Εθνική Πινακοθήκη

Ο διπλανός πίνακας του Θεόφιλου "Η ωραία Αδριάνα των Αθηνών" απει- κονίζει μία κοπέλα καθισμένη σε παγκάκι που κρατά ένα μουσικό όργανο στα χέρια της (πιθανότατα ένα μαντολίνο).Η κοπέλα βρίσκεται σε κήπο, όπου διακρίνονται δέντρα,αλλά και διακοσμητικές γλάστρες.Το πρόσωπο της νεαρής κοπέλλας φέρει επιρροές από τα πορτραίτα Φαγιούμ,ενώ συν- δυάζει στοιχεία του αρχαιοελληνικού παρελθόντος (το δέντρο της ζωής), αλλά και της λαϊκής παράδοσης (το παγώνι).Η μορφή της κοπέλας δεν αποδίδεται ρεαλιστικά,αφού ο κορμός της είναι αρκετά μεγαλύτερος σε σχέση με το μέγεθος των ποδιών της,σύνηθες χαρακτηριστικό των έργων λαϊκής τέχνης,όπως είναι επίσης η έλλειψη βάθους και η επιπεδότητα των στοιχείων που απαρτίζουν την σύνθεση.

Η ωραία Αδριάνα των Αθηνών ήταν υπαρκτό πρόσωπο που έζησε στην Αθήνα κατά τον δέκατο ένατο αιώνα και το όνομά της συνδέθηκε με την "νήσο" του Ιλισσού,το Βατραχονήσι.Θα μου πείτε νησί στην καρδιά της Αθήνας και μάλιστα Βατραχονήσι? Ε,λοιπόν ναι! Ας μη ξεχνάμε πως η Αθήνα εκείνα τα χρόνια ήταν πολύ διαφορετική από ό,τι γνωρίζουμε σήμερα.

Το Βατραχονήσι λοιπόν,ήταν μία από τις πρώτες συνοικίες των Αθηνών που άρχισαν να σχηματίζονται γύρω από τον Αρδηττό και το Παναθηναϊκό στάδιο.Η συνοικία αυτή βρι- σκόταν σκαρφαλωμένη στα σκαλοπάτια του ναού του Αγίου Σπυρίδωνος,στην είσοδο του Παγκρατίου,μόλις περάσουμε το Παναθηναϊκό Στάδιο και στρίψουμε για να μπούμε στο Πα- γκράτι.

Δίπλα,απόσπασμα τοπογραφικού χάρτη της περιοχής του Υ- μηττού,που εκπονήθηκε το 1905 από τη Σχολή Υπαξιωματι- κών (Πηγή : Αρχείο Ιωάννη Μαζαράκη-Αινιάν).

Εκείνα τα χρόνια η Αθήνα ήταν πλούσια σε τρεχούμενα νερά τα οποία κατέβαιναν από τον Υμηττό και έβρισκαν διάφορες διεξόδους μέσα από ποταμούς,οι οποίοι συνόδευαν τους χει- μάρρους μέχρι το Φάληρο από όπου χύνονταν στην θάλασ- σα.Ανάμεσα στους στύλους του Ολυμπίου Διός και της ανη- φοριάς που οδηγεί στο πρώτο νεκροταφείο,εκεί που σήμερα βλέπουμε παντού άσφαλτο,τα παλαιότερα χρόνια ο τόπος ήταν γεμάτος από τρεχούμενα νερά που σχημάτιζαν αφρούς,αφού από εκεί πέρναγε ο Ιλισσός.

Το Βατραχονήσι το ονόμασαν έτσι οι περίοικοι,αφού στα νερά του Ιλισσού κάθε μέρα πλατσούριζαν αναρίθμητα βατράχια και ζάλιζαν τους περαστικούς με την φλυαρία τους :

Βρεκεκέξ κοάξ κοάξ!!!!

Ο Ιλισσός μάλιστα,στο ύψος του Βατραχονησιού,αποτελούσε και διαχωριστικό παράγοντα ανάμεσα στους ευγενείς και στη λαϊκή τάξη.Κάποτε υπήρχε μια γέφυρα που χώριζε τις δύο όχθες του Ιλισσού: Από τη μια όχθη βρίσκονταν συγκεντρωμένα το παλάτι και οι κατοικίες των ευγενών,ενώ από την άλλη όχθη,όπου βρισκόταν η συνοικία Βατραχονήσι στην περιοχή κάτω από τη γέφυρα (στις πλα- γιές της κοίτης του Ιλισσού),έβρισκε κανείς σκαρφαλωμένα γραφικά λαϊκά σπιτάκια με αυλή περι- τριγυρισμένη από έναν μαντρότοιχο.Επειδή τότε στην Αθήνα δεν υπήρχε κεντρικό δίκτυο ύδρευσης και αποχέτευσης,η μπουγάδα των περιοίκων γινόταν μέσα στην κοίτη του Ιλισσού που ήταν αρκετά πλατειά και αρκετά βαθειά,ενώ στο ίδιο μέρος πλένονταν και τα μικρά παιδιά! Μάλιστα,λέγεται πως το 1868 είχε πνιγεί εκεί ένα 10χρονο παιδί.Οι γυναίκες έπλεναν τα ρούχα και τα άσπριζαν χτυ- πώντας τα με τον κόπανο.Επίσης,από εκεί κουβαλούσαν νερό με κανάτια στα σπίτια τους για την υπόλοιπη λάτρα του σπιτιού.

Φωτογραφία τραβηγμένη το 1900 από τη μεριά της Πλάκας.
Διακρίνεται κάτω αριστερά η πύλη του Αδριανού,
ενώ στο κέντρο της φωτογραφίας φαίνεται
ο λόφος του Αρδηττού και το "Βατραχονήσι",
με τον Υμηττό στο βάθος. (Πηγή: http://www.iranon.gr)/)

Εκεί λοιπόν σύχναζε και η Αντριάνα,μια νεαρή κοπέλα ξακουστή για την ομορφιά,αλλά και την νοικοκυροσύνη της.Την είχαν,λέει,ψυχοκόρη σε κάποιο αρχοντικό (μερι- κοί λένε πως το αρχοντικό βρισκόταν στην Πλάκα).Κου- βαλούσε νερό για την πλύση από το Βατραχονήσι,αλλά πολλοί νεαροί θαμπωμένοι από τη νοικοκυροσύνη και την ομορφιά της προσφέρονταν να της κουβαλούν το νε- ρό από το Βατραχονήσι.Μάλιστα,μια μέρα ένας νεαρός κάτοικος του Βατραχονησιού της τραγούδησε ένα τρα- γούδι,το οποίο για πρώτη φορά βρέθηκε καταγεγραμμέ- νο σε φυλλάδια του 1860,ενώ ηχογραφήθηκε για πρώτη φορά γύρω στο 1910 στην Κωνσταντινούπολη με τους παρακάτω στίχους :

«Αντριάνα»

"Πάρε με Ανδριάνα μου να σε βοηθώ στην πλύση

και να σου κουβαλώ νερό απ' το Βατραχονήσι

Ανδριάνα μου γλυκιά απ' το Βατραχονήσι

Γιατί να βασανίζεσαι ασπριδερή μου χήνα

με λίγδες και με κάρβουνα μέσα εις την κουζίνα ?

Ακούω τα πιάτα που βροντούν όταν τα θερμοπλένεις

κι εγώ νομίζω πως σιγά τη σκάλα κατεβαίνεις.

Δεν είναι κρίμα κι άδικο σε νια χαριτωμένη

στο μαγερειό ξυπόλυτη το ντεντζερέ να πλένει?"

Ο νεαρός που ύμνησε την Αντριάνα θα πρέπει να ήταν πολύ ερωτευμένος,όμως εκείνη προτίμησε να πάρει για άντρα κάποιον ευγενή από την απέναντι όχθη και όχι από την όχθη του Βατραχο- νησιού (την λαϊκή συνοικία).Έτσι,η Αντριάνα απόκτησε τιμές κυρίας και κατάφερε να ξεφύγει από την προηγούμενη μίζερη ζωή της.Σύμφωνα με τις κακές γλώσσες,η Αντριάνα όντας ζωηρούλα,ήξε- ρε να εκμεταλλεύεται τα προσόντα της.Λένε λοιπόν πως ανέπτυξε στενές φιλίες με υπουργούς,αλ- λά στο τέλος βρήκε τραγική κατάληξη: Έγινε ερωμένη ενός πασά από την Αίγυπτο,ο οποίος,επειδή υποπτευόταν πως δεν του ήταν πιστή, τυφλωμένος από τη ζήλεια του,την παραμόρφωσε.

Χάρη στην δυναμική του λαϊκού πολιτισμού,η ωραία Αδριάνα των Αθηνών από το Βατραχονήσι έ- γινε πίνακας από τον Θεόφιλο,αυτοσχέδιο τραγούδι από έναν ερωτευμένο νεαρό που το τραγούδι του μεταφέρθηκε από στόμα σε στόμα από τον λαό της Αθήνας για να καταλήξει να ηχογραφηθεί τελικά στην Κωνσταντινούπολη και να φτάσει μέχρι τις μέρες μας...

"Πάρε με Αντριάνα μου,να σε βοηθώ στην πλύση, ώ!

Και να σου κουβαλώ νερό απ΄το Βατραχονήσι, ώ!

Αντριάνα μου παχειά πού είσαι σαν τη ζουγραφιά"

Ο αρχαιότερος δρόμος της Αθήνας 

Ένας δρόμος μικρός,στην Πλάκα,μα  αλήθεια από τους πιο σημαντικούς και ίσως όχι μόνο της Αθήνας.Η οδός Τριπόδων! Θεωρείται ο αρ- χαιότερος δρόμος της Αθήνας.Είναι μάλιστα γραμμένος στα βιβλίο με τα Ελληνικά ρεκόρ Γκίνες ως  ο μακροβιότερος δρόμος της Αθή- νας με την ίδια ονομασία.Για 25 αιώνες ο δρό- μος αυτός φέρνει το ίδιο όνομα και τον ίδιο δρόμο έχουν περπατήσει ανά τους αιώνες εκατομμύρια ανθρώπων σε πάμπολλες ιστορικές περιόδους.

Ήταν ο δρόμος του Θεάτρου και των Καλών Τεχνών.Ο πιο σύντομος δρόμος που οδηγούσε κατευ- θείαν από το Θέατρο στην Αγορά. Σύμφωνα μάλιστα με τον αρχιτέκτονα Καζαμιάκη,ο οποίος δια- μόρφωσε τον αρχαιολογικό χώρο,η μεγάλη αρχαιολογική αξία του δρόμου οφείλεται στο ότι ο δρό- μος αυτός ήταν ένας δρόμος,όχι για να εξυπηρετεί απλές κυκλοφοριακές ανάγκες,αλλά ακριβώς έ- νας   δρόμος για να εξυπηρετεί τις ανάγκες για το Θέατρο και γενικότερα για τις Καλές Τέχνες.

Ο δρόμος ξεκινούσε από την είσοδο του τεμένους του Διονύσου,πήγαινε περιφερειακά προς ανατο- λάς και,αφού παρέκαμπτε την ανατολική πλευρά της Ακροπόλεως,διέτρεχε το βόρειο τμήμα του ιε- ρού βράχου οδηγώντας στα βορειοδυτικά του,ίσως στο σημείο που η Οδός Παναθηναίων γινόταν ιδι- αίτερα ανηφορική,προς την κατεύθυνση του Πρυτανείου της Αγοράς,όπου σύμφωνα με τον Παυ- σανία βρισκόταν η αφετηρία της.

«Έστι δε οδός από του πρυτανείου καλουμένη Τρίποδες∙ αφ’ ου καλούσι το χωρίον,ναοί όσον ες  τού- το μεγάλοι και σφισιν εφεστήκασι τρίποδες,χαλκοί. (Παυσανίας, Ελλάδος Περιήγησις)».

Ήταν ο πιο ωραίος και στολισμένος δρόμος της αρχαίας Αθήνας.Φαντασθείτε τους αρχαίους Αθη- ναίους να ξεκινούν από το Πρυτανείο κάτω στην Αγορά και να ανηφορίζουν τον 800 μέτρων μήκους δρόμο και πλάτους 6 μέτρων για να φθάσουν στον τελικό προορισμό τους,που ήταν το θέατρο του Διονύσου,που χωρούσε 17.000 θεατές.Εκεί,κάτω από τον μαγικό αττικό ουρανό,οι αρχαίοι Αθηναίοι απολάμβαναν τα αξεπέραστα έργα των μεγάλων τραγικών,αλλά και κωμικών συγγραφέων,που δυστυχώς ελάχιστα από αυτά σήμερα έχουμε τη χαρά να απολαμβάνουμε,καθώς λίγα μόνο διασώ- θηκαν και ίσως όχι και τα καλύτερα,συχνά μάλιστα κακοποιημένα από δήθεν πρωτοποριακά τους ανεβάσματα.

Ο δρόμος,μας φωνάζει να κάνουμε μια βουτιά στη μνήμη και στην ιστορία μας.Καθώς τον περπα- τάμε,τον φανταζόμαστε σε άλλες εποχές,με τους αρχαίους Αθηναίους να τον διατρέχουν,ενώ από τη γωνία ξεπροβάλλει ο μπαρμπα-Γιάννης ο κανατάς περπατώντας αγέρωχα με το ψηλό του το κα- πέλο.Ο ποιητής Δροσίνης γράφει δίπλα στο παράθυρο του σπιτιού του,ο Παλαμάς κατηφορίζει βια- στικά,ο Παπαδιαμάντης σκυφτός και πάντα κατηφής βαδίζει Κυριακή πρωί πηγαίνοντας στο εκκλη- σάκι του Αγίου Ελισσαίου να ψάλει μαζί με τον ξάδελφό του τον Αλέξανδρο Μωραϊτίδη.

Ο Παπαρρηγόπουλος αντάμα με τον Μακρυγιάννη κατηφορίζουν για το σπίτι του.Θα γιορτάσουν μαζί τα Χριστούγεννα του 1843 και το πρώτο Χριστουγεννιάτικο δέντρο θα φωτίσει τη γειτονιά της Πλάκας σκορπώντας θαυμασμό.

Ο Λόρδος Βύρων,ακουμπισμένος νωχελικά στο μνημείο του Λυσικράτη,εμπνέεται το ποίημα για τον μεγάλο του έρωτα,την ωραία κόρη των Αθηνών,ενώ ο Περικλής συναντά την εταίρα Φρύνη και ο Δη- μήτριος του Φαληρέως κάνει τον περίπατό του.

Πηγή: culture.thessaloniki-portal.gr

Ετυμολογία

Η λέξη πλιάκ (αρσενικό) σημαίνει γέρος,αλλά και δευτερευόντως ηλικιωμένος,παλιός.Το θηλυκό είναι πλιάκα (=γριά).Η γιαγιά λεγόταν πλιακαμάμα (=παλιά μαμά).Αν αφαιρέσουμε την συνήθη στα αρβανίτικα ονοματική κατάληξη –κ, μας μένει το θέμα πλια.Δεν είναι παρά η αρχαιοελληνική ρίζα παλαι.Από μόνη της λειτουργούσε ως επίρρημα που δήλωνε το πριν από πολύ χρόνο,προ πολ- λού,μια φορά κι έναν καιρό.Με την προσθήκη κατάληξης (παλαι-ός,παλαι-ά,παλαι-όν) προέκυπτε το γνωστό επίθετο που φανέρωνε προφανώς παλαιότητα.Βέβαια,χρησιμοποιείτο και για να δηλώσει συναφείς,αλλά και μεταφορικές έννοιες: γέρων (νέοι ηέ παλαιοί,Οδ. Α. 395),σεβάσμιος,άχρηστος.Σε σύνθεση με άλλα ονόματα,έδινε πλήθος σχετικών παραγώγων.

Εκτός από την οφθαλμοφανή παρουσία του πάλαι στα αρβανίτικα (πάλαι-πλια),υπήρχε και το επί- θετο παλ[α]ιός ως πρώτο συνθετικό σε διάφορες λεκτικές συνθέσεις: παλιονιερί (παλιάνθρω- πος),παλιομουλίθι (μέρος που υπήρχε ένας παλιός μύλος),παλιογκρούα (παλιογυναίκα) κ.λπ.

Αυτά είναι τα αρβανίτικα.Βλέπει κανείς κάτι άλλο εκτός από ελληνικά;

Γιάννης Βασ. Πέππας,Φιλόλογος